مدرنیته شدن بافت شهری، آداب و رسوم را هم دستخوش تغییر کرد و جشن ها از چهره سنتی خارج و با ایده های امروزی آمیخته شدند؛آداب و رسوم چهارشنبه سوری هم یکی از همین سنت هایی بود که از غافله تغییر عقب نماند و صداهای گوشخراش ناشی از انفجار وسایل آتش بازی دست ساز، جای هیزم های خشک درختان را گرفت.

دگرگونیهایی که این نوع مراسم را از هدف و شکل آیینی خود دور ساخته و دیگر یادآور آشتی، دورهمی و خنده های کودکانه نیست و حتی خانواده هایی را در آستانه نوروز داغدار می کند.

به عبارتی رفتارهای آمیخته به هرج و مرج برخی افراد در این روز، آیین چهارشنبه سوری را به چهارشنبه سوزی بدل کرده تا آن جا که سوگیریهایی نسبت به آن در جامعه شکل گرفته است و برخی با نگاه سلبی به آن به جای چاره جویی در پی پاک کردن صورت مساله هستند.

موضوعی که به باور پژوهشگر موسیقی نواحی و آیینی ایران، با ابزارهای فرهنگی و هنری و برنامه ریزی در زیرساخت ها می توان زمینه های لازم برای پیشگیری از این حوادث را فراهم کرد.

چهارشنبه سوری از کجا آیین شد؟

هوشنگ جاوید در گفت وگو با خبرنگار اجتماعی پردیسان نوین با اشاره به این که بسیاری از افراد بر این باورند که این رسم از کیش زرتشت گرفته و رواج پیدا کرده است، گفت: پریدن از روی آتش از نگاه یک زرتشتی به مثابه بزرگترین گناه روی زمین به شمار می رود چرا که آتش مقدس است و چیزی است که باید به آن احترام گذاشت. هرگز یک ایرانی زرتشتی از روی آتش نمی پرید. صحبت با موبدان زرتشتی و مطالعه کتاب ها، این امر را ثابت می کند.

این پژوهشگر آیین های ایرانی با بیان این مطلب که در دوره پهلوی اول، چهارشنبه سوری به صورت رسم جدی و ملی ایرانیان در روزنگارها ثبت شد، افزود: ریشه پریدن از روی آتش، درست است که برخی به دوره «حمورابی» ششمین امپراتور بابل یا گذشتن «سیاوش» شخصیت شاهنامه از آتش نسبت می دهند اما این نمونه ها مانند این است که بدون در نظر گرفتن اتفاق های مختلف و باورها و کیش ها، تاریخی را به تاریخی بچسبانیم. این رسم بنابرآنچه تاریخ از آن یاد می کند از دوره پس از اسلام به ویژه حمله مغول ها به ایران باب شد. زمانی که مرسوم شد کسی که می خواهد توبه کند و خداوند از گناهانش بگذرد، باید حتما از روی آتش بگذرد.

جاوید درباره چرایی برگزاری این رسم در چهارشنبه آخر سال هم یادآور شد: با بررسی جشن های ایرانیان باستان در می یابیم که آنان همه روزهای خدا را مناسب کار می دانستند و اختصاص به یک روز خاص نداشتند. جشنی هم که در پایان سال می گرفتند به طور کل با آداب جشن چهارشنبه سوری متفاوت بوده است و جشن «سده» نام داشت که آیینی مربوط به کار کشاورزی و دامداری بود که مانده به نوروز، در دشت های تازه سبز شده،در کنار آتش، شادی می کردند اما هیچ کس از روی آتش نمی پرید. نمونه های این مساله در نقاشی های چهل ستون اصفهان دیده شده است.

وی تاکید کرد: پس از ورود اعراب به ایران، بازمانده فرهنگ اشتباه عربی در برگزاری مراسم چهارشنبه سوری در روز چهارشنبه نقش بسزایی داشت. چون چهارشنبه در فرهنگ عرب روز نحس هفته بود و در آن روز کار انجام نمی دادند و همین سنت را در ایران پایه گذاری کردند و متاسفانه آن را به ایرانیان باستان و زرتشتیان نسبت دادند. در این مورد کتاب دکتر «محمود روح الامینی» در مورد جشن های ایرانی را به علاقمندان تاریخ ایران توصیه می کنم.

چهارشنبه سوری را چگونه در مقابل آماج فرهنگ های تقلیدی حفظ کنیم؟

جاوید در بخشی دیگر از این گفت و گو، ضمن گلایه از تغییرات ایجاد شده در این آیین دیرینه ایرانی و آغشته شدن آن با فرهنگ های تقلیدی، تصریح کرد: وقتی رسم یا آیینی به مرور جای خود را میان باورهای یک جامعه باز می کند، دیگر نمی توان با آن باورها جنگید و نگاه سلبی به آن داشت. درباره چهارشنبه سوری هم می توان گفت اشتباه بزرگ دولتمردان از اول انقلاب تا کنون این است که به جای فرهنگ سازی برای بهینه برگزار شدن این رسم ها، فقط آمریت را در پیش گرفته اند. در حالی که با آگاهی دادن و مستند کردن ماجرا، خیلی راحت تر می توانستند مساله را حل کنند.

وی برگزاری این نوع مراسم و آیین های باستانی توسط سازمان میراث فرهنگی را یکی از راه های پرهیز از انحراف آنها دانست و توضیح داد: باید قانونی را در مجلس به تصویب برسانند مبنی بر این که جشن های باستانی را با شکل درست آن، از طریق سازمان میراث فرهنگی بازسازی و اجرا شود تا آرام آرام فرهنگ سازی صحیح از برگزاری مراسم ها صورت بگیرد. آنجاست که فرهنگ اصیل ایرانی هرگز مورد حمله فرهنگ تقلیدی بیگانه قرار نمی گیرد.

این پژوهشگر یادآور شد: متاسفانه این رسم به دلیل نبود آگاهی و فرهنگ برگزاری درست آیین های سنتی، مورد بی مهری قرار گرفته است و هر سال شاهد سوختگی، قطع عضو و اذیت و آزار شهروندان در این روز هستیم؛ اشتباهی که سال به سال تکرار می شود.

وی تاکید کرد: صدا وسیما هم به عنوان بزرگترین رسانه می تواند در تمامی شبکه های خود این فرهنگ سازی را منتشر کند، فرهنگ سازی که در طول سال انجام شود نه دو روز مانده به مراسم شروع به یادآوری پیامد عملکردهای اجرای نادرست آیین ها کند.