به گزارش خبرنگار پردیسان آنلاین، غذای نذری محرم در ایران را کمتر ایرانی است که نخورده باشد. نذری در ایران بسیار متنوع است؛ هر منطقه از جغرافیای پهناور این سرزمین با توجه به عادات مردم آن و مواد غذایی در دسترس، روی یک خوراکی تأکید بیشتر داشته‌اند. سنت نذر محرم برای پذیرایی از دوستداران و عزاداران امام حسین (ع) برپا می‌شود اما در فرهنگ عزاداری این سنت، کارکردهای اجتماعی هم دارد.

هرچند از غذاهای نذری محرم و کیفیتش در تاریخ گذشته ایران و فرهنگ عزاداری گزارش چندانی در دست نیست اما بسیاری از این غذاهای نذری ریشه تاریخی و فرهنگی دارد و به‌نوعی با فرهنگ عامه مردم آن منطقه گره خورده است، یکی از این غذاها که بیش از سایر غذاهای نذری شاهد آن هستیم، «خورش قیمه» است، اما به‌راستی این غذا از چه زمانی وارد چرخه غذاهای نذری محرم شد؟

جایگاه نذری در فرهنگ عامه

غلامرضا لاشجردی، مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: از جلوه‌های تأثیر دین در برنامه غذایی ایرانیان رواج نذرهایی بود که با تهیه و پخش آن بین مردم به‌ویژه طبقه پایین جامعه انجام می‌شد. با مناسبت‌های دینی تقویت‌شده، امروزه جامعه دینی مملو از آئین مقدس نذردهی است.

وی می‌افزاید: یکی از نذرهایی که از گذشته تا امروز جایگاه ویژه‌ای نزد ما ایرانی‌ها داشته است، نذری دادن به عزاداران سیدالشهدا (ع) است. اهمیت نذری دادن در ایام سوگواری محرم و صفر از گذشته تا امروز حفظ شده است و مردم با توجه به شرایط مالی خود، در این ایام از عزادارانی که در تکایا و مساجد حضور پیدا کرده‌اند، پذیرایی می‌کنند.

اولین غذای رایج نذری چه بود؟

این مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه تصریح می‌کند: تا قبل از دوران صفویه اطلاعات زیادی درباره نذری دادن در محرم وجود ندارد اما گفته می‌شود که اولین غذای رایج در این ایام، پلوی ساده، گوشت و ادویه بوده است. این نذر به علت کمبود برنج در آن زمان، به گروه خاصی از مردم و به‌اصطلاح اعیان‌ها اختصاص داشت که توانایی خرید این محصولات را داشتند.

وی ادامه می‌دهد: برای ادای نذر نیز صبح زود برنج را بار می‌گذاشتند و گوشت را می‌پختند و در بین مردم پخش می‌کردند. تقسیم غذا به این شکل بود که گروهی ظرف‌هایشان را پیشاپیش می‌فرستادند و بعد از آماده شدن غذا، صاحب‌خانه ظرف‌ها را پر می‌کرد و برای صاحبانش می‌فرستاد اما بخش بیشتری از غذا در میان فقرا و نیازمندان توزیع می‌شد که به‌طورمعمول جلوی در منزل صاحب نذر جمع می‌شدند.

لاشجردی می‌افزاید: نذری دادن در دوره قاجار متعلق به طبقه خاصی از جامعه نبود و هر فرد با توجه به شرایط مالی خود در ایام عزاداری امام حسین (ع) غذای نذری می‌پخت. یکی از نذرهای معروف آن زمان هم آش نذری ناصرالدین‌شاه بوده است که در دربار و با نظارت شخص شاه پخته می‌شد. گفته شده است که احتمالاً این آش، نذر مادر شاه برای سلطنت پسرش بوده است. در آش نذری شاه همه‌چیز پیدا می‌شد.

وی اضافه می‌کند: نمی‌توان نقش زنان را در بسط و گسترش نذری‌های این ایام نادیده گرفت. زنان علاوه بر اینکه در پخت غذای نذری در تکایا مشارکت داشتند، دارای مراسم مستقل خود نیز بودند. زنان دوره قاجار و پهلوی به‌طور معمول مراسم کوچکی را در این ایام در خانه‌هایشان برگزار می‌کردند و برای برآورده شدن حاجتشان نذری می‌دادند. درواقع هر خانه‌ای هراندازه که امکانات خانه و آشپزخانه‌اش اجازه می‌داد، غذایی را برای عزاداران امام حسین (ع) می‌پخت. انتخاب نوع غذا به عهده صاحب نذر بود. در این مراسم که خانم‌ها مدیریت را به‌طور کامل بر عهده داشتند از گوشت ذخیره‌شده که به آن قورمه می‌گفتند، استفاده می‌کردند که این گوشت بیشتر مناسب قیمه بود. یکی از دلایلی که امروزه غذای نذری قالب این ایام قیمه است به این موضوع برمی‌گردد.

این مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه درباره اینکه «خورش قیمه» از چه زمانی به‌عنوان غذای نذری در ایام محرم شناخته شد، می‌گوید: نمی‌توان تاریخ دقیقی از اضافه شدن این غذا به عنوان غذاهای نذری اعلام کرد اما دو روایت از آن وجود دارد؛ یکی این غذا را متعلق به دوره صفویه و دیگری اضافه شدن این غذا در چرخه نذری را در دوره قاجاریه اعلام می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: البته این خورشت قدمتی طولانی‌تر از دوره قاجار دارد، «ژان شاردن»، سیاح فرانسوی آن را دیده و چشیده و درباره‌اش نوشته است: «ایرانیان گوشت را هرگونه به کار برند، خواه خورش قیمه یا انواع خورش‌های دیگر یا کباب باشد، با بهترین ادویه چاشنی می‌زنند»، حتی «نادر میرزا قاجار»، نواده فتحعلی شاه قاجار نیز در کتاب «خوراک‌های ایرانی» که به آشپزی دوره قاجار اختصاص دارد، از این باور ایرانیان قاجاری پرده برمی‌دارد که قیمه متعلق به دوره ساسانیان و بلکه نخستین خورش جهان است.

لاشجردی تصریح می‌کند: علاوه بر علاقه ایرانیان دوره قاجار تا دوره حاضر به قیمه روایت‌های دیگری هم درباره جایگاه این خورش محبوب در میان غذاهای نذری وجود دارد؛ از جمله اینکه: «چرخشی بودن محرم که گاه به تابستان می‌افتاد و گاه به زمستان در گذر زمان محبوبیت قیمه را برای نذری افزایش داد؛ چراکه قیمه به دلیل امکان نگه‌داری لپه خشک، برخلاف قورمه‌سبزی و خورش بامیه، خورش کدو، خورش تمام فصول است.»