به گزارش پردیسان آنلاین از گیلان، جمعیت فوک خزری تنها پستاندار بومی دریای خزر و گونه‌ای منحصربه‌فرد، طی کمتر از یک قرن گذشته از حدود یک میلیون قلاده به کمتر از ۷۰ هزار قلاده کاهش پیدا کرده است.
فوک خزری در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) به عنوان گونه‌ای در معرض انقراض قرار دارد و با تهدیدهایی همچون بیماری‌های ویروسی، شکار غیرمجاز و تخریب زیستگاه روبه‌رو است.
سواحل جنوبی دریای خزر به دلیل فعالیت‌های انسانی و صیادی گسترده، محیط امنی برای استراحت و زادآوری فوک‌ها نیست، در استان‌هایی همچون گیلان، حضور این گونه به ندرت مشاهده شده است و تلفات قابل توجهی گزارش می‌شود با این حال اقدامات مهمی برای حفاظت از فوک خزری در جریان است.
از جمله این اقدامات تأسیس نخستین مرکز دولتی تیمار و نگهداری فوک‌ها در پارک ملی بوجاق بندر کیاشهر است که به مراقبت از فوک‌های آسیب‌دیده و بازگرداندن آن‌ها به زیستگاه طبیعی اختصاص دارد، علاوه بر این برنامه‌های آموزشی و همکاری‌های بین‌المللی با کشورهای حاشیه دریای خزر، گام‌های حیاتی در حفظ این گونه ارزشمند محسوب می‌شود.
استان گیلان با سواحل طولانی و اهمیت بالای اکوسیستم دریایی، نقش مهمی در حفاظت و مدیریت زیستگاه‌های طبیعی فوک خزری دارد؛ ایجاد مناطق امن ساحلی، تقویت همکاری‌های بین بخشی و مشارکت فعال جوامع محلی امید به بقای این گونه در منطقه را افزایش می‌دهد.
حفاظت از فوک خزری نه تنها مسئله‌ای محیط‌زیستی، بلکه نمادی از تعهد گیلان به حفظ میراث طبیعی و تنوع زیستی دریای خزر است.
کاهش جمعیت فوک خزری نگران‌کننده است
عباس عاشوری، رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: از حدود یک قرن پیش، جمعیت فوک خزری از یک‌میلیون قلاده به حدود ۴۰ تا ۷۰ هزار قلاده رسیده، فوک خزری تنها پستاندار بومی دریای خزر است و در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده گونه‌های در معرض انقراض قرار دارد.
وی با اشاره به نبود ساحل امن برای این گونه می‌افزاید: در سواحل گیلان منطقه‌ای امن برای فوک‌ها وجود ندارد، آن‌ها به‌ندرت وارد سواحل استان می‌شوند و در تلفات اخیر نیز بیشتر لاشه‌ها در سواحل بندرانزلی، رشت و کیاشهر مشاهده شده است.
رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان خاطرنشان می‌کند: از ابتدای سال جاری تاکنون حدود ۶۰ قلاده فوک خزری در سواحل استان تلف شده‌اند که دو سوم این تلفات در نیمه دوم شهریور تا پنجم آبان رخ داده است.
نخستین مرکز دولتی حفاظت از فوک خزری در پارک ملی بوجاق بندر کیاشهر ایجاد شده است هدف از احداث این مرکز، تیمار و نگهداری فوک‌های آسیب‌دیده یا بیمار است تا بتوان آن‌ها را پس از درمان به زیستگاه طبیعی بازگرداند
عاشوری تاکید می‌کند: هنوز علت قطعی مرگ این فوک‌ها مشخص نیست، زیرا بیشتر آن‌ها در دریا تلف شده‌اند و هنگام رسیدن به ساحل در حالت پوسیدگی بوده‌اند در حالی که نمونه‌برداری علمی از لاشه‌ها نهایت تا ۱۸ ساعت پس از مرگ ممکن است و بیشتر لاشه‌ها پس از چند روز به ساحل می‌رسد و برای بررسی مناسب نیست.
وی با اشاره به نحوه تغذیه این گونه تصریح می‌کند: فوک‌های خزری از ماهیان ریز همچون کیلکا و بچه‌کفال‌ها تغذیه و صیادان کلیکا در دریا بیشتر فوک‌ها را در اطراف لنج‌های خود مشاهده می‌کنند.
رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان درباره تهدیدات زیست‌محیطی متوجه این گونه می‌گوید: در سال‌های اخیر، ویروس «دستمپر» که در سگ‌سانان شایع است و ویروس آنفلوآنزای فوق‌حاد پرندگان (H5N1) از مهم‌ترین عوامل مرگ‌ومیر فوک‌های خزری بوده‌اند، علاوه بر این فعالیت صیادان غیرمجاز و استفاده از تورهای ماهیان خاویاری تهدیدی جدی برای این گونه محسوب می‌شود.
رد فرضیه آلودگی نفتی و مانور نظامی در مرگ‌ومیر فوک‌ها
عاشوری اضافه می‌کند: احتمال آلودگی نفتی، انفجار یا مانور نظامی در مرگ‌ومیر فوک‌ها بررسی اما رد شده است، زیرا در صورت وقوع چنین مواردی، تلفات در میان سایر گونه‌های دریایی نیز مشاهده می‌شد که چنین گزارشی وجود ندارد.
وی از اجرای گشت دریایی مشترک برای پایش فوک‌ها خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: در پی افزایش نگران‌کننده تلفات فوک خزری در سواحل جنوبی خزر، برای نخستین‌بار گشت دریایی مشترک یک‌روزه با حضور کارشناسان محیط‌زیست، بنادر و دریانوردی و دامپزشکی هفتم آبان سال جاری انجام شد تا نمونه‌های تازه و لاشه‌های سالم شناسایی و بررسی شود.
رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان خاطرنشان می‌کند: اکنون زمان مهاجرت این گونه از بخش‌های جنوبی و میانی خزر به سمت مناطق شمالی برای زادوولد است، در این دوره پایش منظم و همکاری صیادان و جوامع محلی برای گزارش موارد مشاهده شده اهمیت ویژه‌ای دارد.
عاشوری با اشاره به اقدامات حفاظتی انجام شده برای حمایت از فوک‌های خزری تاکید می‌کند: نخستین مرکز دولتی حفاظت از فوک خزری در پارک ملی بوجاق بندر کیاشهر ایجاد شده است؛ هدف از احداث این مرکز، تیمار و نگهداری فوک‌های آسیب‌دیده یا بیمار است تا بتوان آن‌ها را پس از درمان به زیستگاه طبیعی بازگرداند.
وی ادامه می‌دهد: در این مرکز وان مخصوصی با ظرفیت ۲۷۰۰ لیتر برای نگهداری فوک‌ها فراهم شده و همه شرایط تغذیه، تیمار و احیای حیوان مهیا است؛ عملیات تجهیز مرکز تا پایان نیمه دوم شهریور امسال تکمیل شد، هرچند هنوز به‌طور رسمی رونمایی نشده، اما آماده بهره‌برداری است.
ناامنی سواحل جنوبی خزر مانع حضور طبیعی فوک‌ها است
رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان با بیان اینکه «ناامنی سواحل جنوبی خزر از مهم‌ترین موانع حضور طبیعی فوک‌ها است»، تصریح می‌کند: سواحل ما به‌دلیل حضور گسترده انسان‌ها و فعالیت‌های صیادی، محیطی امن برای استراحت فوک‌ها نیست، این گونه در خشکی ناتوان است و هنگام حضور روی ساحل، به‌دلیل رنگ روشن پوستش به‌راحتی دیده می‌شود، به همین دلیل فوک‌ها به طور معمول سر خود را رو به دریا نگه می‌دارند تا در صورت خطر، بتوانند سریع به آب بازگردند.
عاشوری ادامه می‌دهد: اگر تنها بخشی از سواحل جنوبی خزر به‌عنوان منطقه امن برای این گونه تعیین شود، فوک‌ها برای آفتاب‌گیری به آنجا خواهند آمد که می‌تواند زمینه‌ساز جذب گردشگر و آموزش عمومی درباره حیات‌وحش دریای خزر شود.
وی درباره همکاری‌های بین‌المللی در حوزه حفاظت از فوک خزری می‌گوید: تمام کشورهای حاشیه خزر شامل ایران، روسیه، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان باید به‌صورت مشترک از این گونه حفاظت کنند چراکه چرخه زیستی فوک‌ها در سواحل همه این کشورها جریان دارد و اگر یکی از کشورها در این زمینه کوتاهی کند، تلاش دیگران بی‌نتیجه خواهد ماند.
رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان عنوان می‌کند: در سال‌های اخیر شکار فوک در روسیه آزاد بود، اما با پیگیری‌های بین‌المللی ممنوع شد، همچنین قرار است در نشست آینده کنوانسیون محیط‌زیست دریای خزر (کنوانسیون تهران) که زمستان سال جاری در تهران برگزار می‌شود، حفاظت از فوک خزری یکی از محورهای اصلی مذاکرات باشد.
عاشوری از اجرای برنامه‌های آموزشی برای آگاهی‌رسانی به جامعه محلی خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: نخستین اقدام ما فراهم‌کردن امکان بازدید دانش‌آموزان از مرکز حفاظت از فوک‌های خزری در کیاشهر است، با همکاری شیلات برای صاحبان پره‌های صیادی دوره‌های آموزشی برگزار کرده‌ایم و به‌زودی این برنامه‌ها برای صاحبان لنج‌ها نیز اجرا می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: در قالب طرح آگاهی‌رسانی عمومی، دو هفته پیش در مدارس حاشیه دریا برنامه آموزشی برگزار کردیم و عروسک فوک، دفترچه، خودکار، پیکسل، لیوان و کیسه‌های پارچه‌ای با شعار «من حافظ فوک خزری هستم» به دانش‌آموزان اهدا شد تا فرهنگ حفاظت از این گونه ارزشمند در میان نسل جدید نهادینه شود.
رئیس اداره محیط زیست دریایی تأکید می‌کند: تمام تمرکز ما افزایش آگاهی مردم و ایجاد همدلی برای حفاظت از فوک خزری است، چراکه بدون مشارکت عمومی، حفظ این گونه و سایر پستانداران دریای خزر ممکن نخواهد بود.
فوک خزری بدون همکاری منطقه‌ای محکوم به نابودی است
امیرحسین موسوی، کارشناس محیط زیست نیز در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان آنلاین با اشاره به وضعیت نگران‌کننده جمعیت فوک خزری می‌گوید: کاهش چشمگیر جمعیت فوک خزری در کمتر از یک قرن، هشدار جدی برای همه کشورهایی است که سواحل دریای خزر را در اختیار دارند، این گونه با ارزش به دلیل ویژگی‌های زیستی خاص و حساسیت‌های اکولوژیکی، نیازمند حفاظت ویژه و برنامه‌های جامع مدیریتی است.
وی می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت، نبود مناطق امن و حفاظت‌شده برای استراحت و زادآوری فوک‌ها در سواحل جنوبی خزر است؛ فعالیت‌های انسانی از جمله صید غیرمجاز، آلودگی‌های دریایی و حضور گسترده در نواحی ساحلی موجب شده است این پستاندار دریایی نتواند به راحتی از زیستگاه طبیعی خود بهره‌مند شود.
کارشناس محیط زیست خاطرنشان می‌کند: بیماری‌های ویروسی همچون دستمپر و آنفلوآنزای پرندگان همراه با تهدیدات غیرمستقیم از جمله صید با تورهای نامناسب، فشار مضاعفی بر جمعیت فوک خزری وارد کرده‌اند که نیازمند واکنش سریع و علمی است.
موسوی با تاکید بر اهمیت همکاری‌های بین‌المللی تصریح می‌کند: چرخه زیستی فوک خزری در تمام کشورهای حاشیه دریای خزر گسترده بوده و حفاظت از آن نیازمند هماهنگی و همکاری جدی بین این کشورها است و اقدامات مشترک می‌تواند به جلوگیری از صید غیرمجاز، تبادل اطلاعات علمی و اجرای برنامه‌های حفاظتی مؤثر کمک کند.
تمام کشورهای حاشیه خزر شامل ایران، روسیه، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان باید به‌صورت مشترک از این گونه حفاظت کنند چراکه چرخه زیستی فوک‌ها در سواحل همه این کشورها جریان دارد و اگر یکی از کشورها در این زمینه کوتاهی کند، تلاش دیگران بی‌نتیجه خواهد ماند
وی با اشاره راهکارهایی برای بهبود وضعیت فوک خزری عنوان می‌کند: ایجاد مناطق حفاظت‌شده ساحلی امن، راه‌اندازی مراکز تخصصی درمان و تیمار، افزایش آگاهی عمومی از طریق آموزش و فرهنگ‌سازی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین پایش، کلید موفقیت در حفاظت از این گونه ارزشمند است و استان گیلان به عنوان یکی از مهم‌ترین سواحل جنوبی خزر، می‌تواند نقش محوری در این مسیر ایفا کند.
به گزارش پردیسان آنلاین، فوک خزری نه تنها نمادی از تنوع زیستی دریای خزر است، بلکه شاخصی مهم از سلامت اکوسیستم‌های دریایی منطقه محسوب می‌شود؛ کاهش چشمگیر جمعیت این گونه و تهدیدهای فراوانی که آن را احاطه کرده، هشدار جدی برای حفاظت از محیط زیست دریایی است.
با توجه به اهمیت بالای نقش استان گیلان در حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی فوک خزری، ادامه و توسعه اقدامات حفاظتی از جمله ایجاد مناطق امن ساحلی، تجهیز مراکز تیمار و نگهداری و افزایش همکاری‌های بین‌المللی، ضروری به نظر می‌رسد.
مشارکت فعال جوامع محلی و آگاهی‌رسانی عمومی می‌تواند کلید موفقیت در حفظ این گونه ارزشمند باشد، زیرا حفاظت از فوک خزری تنها مسئولیت سازمان‌های محیط زیست نیست، بلکه تعهدی همگانی است که باید در همه سطوح اجتماعی نهادینه شود و تنها با تلاش مستمر و هماهنگ می‌توان آینده‌ای روشن برای این گونه منحصربه‌فرد رقم زد و میراث طبیعی دریای خزر را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.
گزارش از محمدرضا رشیدی؛ خبرنگار پردیسان آنلاین
