به گزارش پردیسان آنلاین، جایزه کتاب سال دفاع مقدس از شاخص‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور در عرصه ادبیات پایداری به شمار می‌رود. این رویداد با هدف پاسداشت میراث مکتوب هشت سال دفاع ملت ایران در برابر تجاوز رژیم بعث، و نیز شناسایی و تقدیر از نویسندگان، پژوهشگران و ناشرانی برگزار می‌شود که در بازنمایی و ثبت واقعیت‌های دوران جنگ نقش مؤثری ایفا کرده‌اند.
در طول بیش از دو دهه برگزاری، این جایزه توانسته سهم چشمگیری در گسترش حوزه‌هایی، چون ادبیات مستند جنگ، خاطره‌نگاری، تاریخ‌نگاری نظامی و روایت‌های مردمی و زنانه از دفاع مقدس داشته باشد. آثار راه‌یافته به مرحله نهایی این رویداد، پس از چند مرحله داوری تخصصی، بر اساس شاخص‌هایی همچون اصالت روایت، دقت مستندات، نوآوری در ساختار روایت و کیفیت پژوهش ارزیابی می‌شوند.
در سال‌های اخیر، جایزه کتاب سال دفاع مقدس به محفل گفت‌وگو میان نسل‌های مختلف نویسندگان این حوزه و فرصتی برای بازخوانی تحولات زبانی و محتوایی ادبیات پایداری تبدیل شده است. بیست‌وسومین دوره این جایزه نیز با هدف معرفی آثار شاخص سال ۱۴۰۳ و بررسی جریان‌های تازه در روایت جنگ برگزار می‌شود.
در همین رابطه، با جواد کاموربخشایش، دبیر علمی بیست‌وسومین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس، گفت‌وگویی انجام دادیم تا جزئیات روند داوری و برگزاری این دوره از زبان او بشنویم.
پردیسان آنلاین: امسال برای نخستین بار هیئت علمی در کنار دبیر علمی تشکیل شده است. این هیئت چه نقشی دارد؟
بخشایش: تشکیل هیئت علمی در کنار دبیر علمی اقدامی تازه و ضروری بود. وظیفه این هیئت، مشاوره نخبگانی، بازبینی ساختار گروه‌های تخصصی و سیاست‌گذاری محتوایی جشنواره است. جلسات آن به‌صورت منظم برگزار می‌شود و هدف نهایی، تولید مباحث نظری و انتشار نتایج در قالب یک اثر جامع برای استفاده پژوهشگران حوزه ادبیات پایداری است.
در واقع، هیئت علمی بازوی فکری جشنواره است و در موضوعاتی مانند تعیین داوران، ارزیابی شاخص‌ها و تبیین مرز میان ادبیات دفاع مقدس و ادبیات مقاومت نقش کلیدی دارد.
پردیسان آنلاین: اضافه شدن عنوان «مقاومت» به نام جشنواره چه اهمیتی دارد؟
بخشایش: امسال عنوان جشنواره به «کتاب سال دفاع مقدس و مقاومت» تغییر یافته تا دامنه موضوعی گسترده‌تری را پوشش دهد. یکی از نخستین مباحث هیئت علمی، بررسی نسبت میان ادبیات دفاع مقدس و ادبیات مقاومت بود. این حوزه از نظر گونه‌شناسی پیچیده است؛ زیرا آثار مقاومت در قالب‌های مختلف از خاطره تا مستند و رمان تولید می‌شوند. به همین دلیل، تعیین سازوکار داوری در این بخش از مهم‌ترین مسئولیت‌های هیئت علمی به شمار می‌رود.
پردیسان آنلاین: گفته شده مباحث نظری جشنواره قرار است در قالب کتاب منتشر شود. این طرح با چه هدفی دنبال می‌شود؟
بخشایش: بله، گفت‌وگوهای علمی و تحلیل‌های مطرح‌شده در جلسات هیئت علمی به‌صورت منظم تدوین و در قالب کتاب منتشر خواهد شد. به باور من، ادبیات دفاع مقدس به مرحله‌ای رسیده که نیازمند نظریه‌پردازی بومی و علمی است. ما در زمینه نقد و تحلیل نظری هنوز با کمبود روبه‌رو هستیم. ایجاد هیئت علمی می‌تواند این خلأ را جبران کند و موجب شکل‌گیری پشتوانه نظری برای آثار آینده شود.
پردیسان آنلاین: امسال دبیرخانه جشنواره به‌صورت دائمی فعالیت می‌کند. این تغییر چه ضرورتی داشت؟
بخشایش: پیش‌تر فعالیت دبیرخانه محدود به دوره‌های کوتاه بود، اما از امسال با تصمیم بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، دبیرخانه به‌طور دائمی فعال شده است. این تصمیم به ما اجازه می‌دهد رصد آثار، ارتباط با ناشران، برگزاری نشست‌های علمی و پیگیری جریان فرهنگی جشنواره را به شکل مستمر انجام دهیم. تداوم فعالیت دبیرخانه به معنی تداوم گفت‌وگو و تعامل در عرصه ادبیات پایداری است.
پردیسان آنلاین: جشنواره امسال چه تفاوت‌هایی با دوره‌های پیشین دارد؟
بخشایش: مهم‌ترین تغییر، تشکیل هیئت علمی و نخبگانی جشنواره است. سال‌ها بود که این نیاز احساس می‌شد، اما ساختار اداری اجازه اجرای آن را نمی‌داد. با تدوین آئین‌نامه جدید، قرار است از این پس امور علمی به‌صورت جمعی و نظام‌مند پیش برود. اگر بتوانیم این آئین‌نامه را به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی برسانیم، بسیاری از مشکلات تکرارشونده رفع خواهد شد.
همچنین امسال با حمایت بنیاد حفظ آثار، توان مالی جشنواره افزایش یافته و برنامه داریم نظرات داوران درباره آثار برگزیده را به شکل محرمانه برای ناشران ارسال کنیم تا روند آسیب‌شناسی و بهبود کیفی آثار تسهیل شود.
پردیسان آنلاین: آیا جشنواره ظرفیت بین‌المللی شدن را دارد؟
بخشایش: قطعاً. این رویداد نباید صرفاً به‌عنوان یک مسابقه دیده شود، بلکه باید جریان فرهنگی مداومی باشد که در سطح ملی و فراملی اثرگذار است. در این دوره، ارتباط با محور مقاومت و معرفی آثار بین‌المللی در دستور کار قرار دارد. با همکاری دکتر مجتبی ابطحی در حال ایجاد پیوند با مراکز فرهنگی کشورهای محور مقاومت هستیم تا آثار تولیدشده در این حوزه نیز مورد داوری قرار گیرند.
پردیسان آنلاین: ترکیب هیئت علمی و وظایف آن را توضیح دهید.
بخشایش: هیئت علمی متشکل از چهره‌هایی شاخص در حوزه ادبیات پایداری است؛ از جمله محمدرضا سنگری، حسینعلی قبادی، حمید حسام، گلعلی بابایی، حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، مجتبی ابطحی و محمدقاسم فروغی. این گروه بر تمامی فعالیت‌های علمی نظارت دارند و تصمیم‌های محتوایی را به‌صورت جمعی اتخاذ می‌کنند. در واقع، اتاق فکری ایجاد شده تا جشنواره از تجربه و دانش نخبگان بهره‌مند شود.
پردیسان آنلاین: انتخاب کتاب سال بر چه مبنایی انجام می‌شود؟
بخشایش: از میان آثار برگزیده در هشت گروه اصلی، یک اثر به‌عنوان «کتاب سال دفاع مقدس» انتخاب می‌شود. این کتاب باید دارای نوآوری در محتوا، ترویج فرهنگ ایثار، زبان روزآمد و قدرت تأثیرگذاری بالا باشد. تصمیم نهایی توسط هیئت علمی و پس از ارزیابی چندمرحله‌ای گرفته می‌شود.
پردیسان آنلاین: وضعیت ارسال آثار به دبیرخانه چگونه است؟
بخشایش: تاکنون حدود سه‌هزار و نهصد عنوان کتاب به دبیرخانه رسیده و احتمالاً این رقم از چهار هزار خواهد گذشت. فراخوان تا ۱۵ آبان ادامه دارد و از ناشران خواسته‌ایم هرچه زودتر آثار خود را ارسال کنند. پس از پایان مهلت، روند داوری آغاز می‌شود و پیش‌بینی می‌کنیم حدود سه ماه طول بکشد.
پردیسان آنلاین: تغییرات ساختاری جشنواره در چه بخش‌هایی انجام شده است؟
بخشایش: مهم‌ترین تغییر، دائمی شدن دبیرخانه و حضور مستمر تیم‌های علمی است. این اقدام موجب تداوم ارتباط با ناشران، نویسندگان و مراکز فرهنگی شده است. از نظر مالی نیز با حمایت سردار بهمن کارگر و حجت‌الاسلام لقمان‌پور، شرایط مطلوب‌تری فراهم شده تا کیفیت برگزاری جشنواره افزایش یابد و جوایز متناسب‌تری به برگزیدگان اعطا شود.
پردیسان آنلاین: سهم ناشران استانی و تازه‌کارها در این دوره چگونه است؟
بخشایش: تعامل با ناشران استانی و شهرستانی در این دوره چشمگیر بوده است. مجموعه‌های استانی بنیاد حفظ آثار نخستین گروه‌هایی بودند که آثار خود را ارسال کردند. ما تلاش کرده‌ایم ارتباط مستقیمی با ناشران کوچک برقرار کنیم تا احساس تعلق بیشتری به جشنواره داشته باشند. هدف این است که رقابت صرف جای خود را به هم‌افزایی فرهنگی بدهد و هیچ اثر ارزشمندی از قلم نیفتد.
پردیسان آنلاین: برای حفظ شفافیت و اعتبار داوری چه تمهیداتی اندیشیده‌اید؟
بخشایش: ترکیب داوران امسال متنوع‌تر و علمی‌تر است. نقدهایی درباره تکرار سلیقه‌ها در دوره‌های پیش مطرح بود؛ به همین دلیل، داوران از میان نویسندگان، پژوهشگران و استادان دانشگاه انتخاب شده‌اند تا ارزیابی‌ها دقیق‌تر و چندوجهی‌تر باشد. در هر گروه داوری، یک داور جوان نیز حضور دارد تا ضمن کسب تجربه، نگاه نسل جدید را وارد فرایند داوری کند. هدف ما ایجاد داوری منصفانه، علمی و شفاف است.
پردیسان آنلاین: وضعیت کنونی تولید آثار دفاع مقدس را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بخشایش: تولید آثار در این حوزه همچنان پرحجم و پویا است، اما در برخی موارد کمیت بر کیفیت غلبه دارد. برای ارتقای سطح آثار، باید آموزش تخصصی نویسندگان و نقد حرفه‌ای را جدی‌تر گرفت. اگر میان نهادهای آموزشی، ناشران و جشنواره‌ها همکاری نظام‌مند ایجاد شود، می‌توان به شکل‌گیری زنجیره‌ای از آموزش، نقد و تولید مؤثر امیدوار بود.
پردیسان آنلاین: آیا جشنواره به قالب‌های جدید نشر مانند کتاب‌های صوتی و دیجیتال نیز توجه دارد؟
بخشایش: بله، این یکی از رویکردهای مهم دوره جدید است. برای نخستین بار بخش ویژه‌ای به آثار صوتی، پادکست‌ها و کتاب‌های الکترونیک اختصاص یافته است. با توجه به گسترش مصرف فرهنگی در فضای دیجیتال، پرداختن به این قالب‌ها ضروری است. آثار این بخش هم‌اکنون در حال جمع‌آوری است و برگزیدگان آنها در مراسم اختتامیه معرفی خواهند شد.
پردیسان آنلاین: جایگاه کتاب‌های پژوهشی در میان آثار دفاع مقدس را چگونه می‌بینید؟
بخشایش: متأسفانه بخش پژوهش در مقایسه با خاطره و داستان، ضعیف‌تر است. علت اصلی، هزینه و زمان بالای پژوهش و نبود توجیه اقتصادی برای ناشران خصوصی است. انتظار می‌رود نهادهای فرهنگی با اعطای گرنت‌های پژوهشی و حمایت از نقدهای علمی، این خلأ را جبران کنند. اگر پژوهش و نقد تقویت شود، می‌توان انتظار داشت که ادبیات دفاع مقدس به‌صورت علمی‌تر و عمیق‌تر رشد کند.
پردیسان آنلاین: آیا شاخص‌های داوری در این دوره تغییر کرده است؟
بخشایش: بله، فرم‌های داوری بازطراحی شده‌اند تا متناسب با استانداردهای علمی امروز باشند. آثار در هشت گروه اصلی شامل مستندنگاری، خاطره، داستان، پژوهش و… دسته‌بندی شده‌اند و برای هر زیرشاخه معیارهای خاصی تدوین شده است. همچنین مقرر شده پس از پایان جشنواره، گزارش مستندی از فرایند داوری و معیارهای ارزیابی منتشر شود تا شفافیت کامل وجود داشته باشد.
پردیسان آنلاین: برخی آثار ممکن است پیش‌تر جوایز متعددی گرفته یا مورد تقریظ رهبری قرار گرفته باشند. آیا این موضوع در داوری مؤثر است؟
بخشایش: خیر، داوری جشنواره کاملاً مستقل انجام می‌شود و هیچ امتیاز بیرونی در ارزیابی دخیل نیست. کتاب‌ها صرفاً براساس کیفیت محتوا، اصالت روایت و معیارهای علمی بررسی می‌شوند. حتی اگر اثری قبلاً جوایزی گرفته باشد، این موضوع تأثیری در انتخاب نهایی ندارد. ما بر عدالت و استقلال داوری تأکید ویژه داریم تا اعتماد جامعه فرهنگی حفظ شود.
پردیسان آنلاین: در پایان اگر نکته‌ای باقی مانده بفرمائید.
بخشایش: جشنواره کتاب سال دفاع مقدس حاصل سه دهه تلاش نویسندگان، ناشران و فعالان فرهنگی است. مأموریت اصلی آن نه صرفاً انتخاب برگزیدگان، بلکه رصد و تحلیل جریان ادبیات پایداری است. امیدوارم با ساختار جدید، حضور نخبگان و فعالیت دائمی دبیرخانه، این رویداد بتواند در مسیر ارتقای کیفی آثار و ترویج فرهنگ ایثار و مقاومت نقش مؤثرتری ایفا کند.
