به گزارش پردیسان آنلاین از گلستان، در سرزمینی که اقوام، آئین‌ها و فرهنگ‌ها در کنار یکدیگر زیسته‌اند، هنرهای سنتی همچون سوزن‌دوزی ترکمن، نه فقط زینت زندگی روزمره، بلکه بخش مهمی از هویت قومی و میراث فرهنگی آن به شمار می‌رود.
سوزن‌دوزی ترکمن که با نام‌هایی همچون کشته‌دوزی، کوجمه و ایلمه نیز شناخته می‌شود، هنری زنانه، بومی و دیرینه است که سینه به سینه در میان زنان ترکمن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و روایتگر زیبایی‌شناسی، باورها و سبک زندگی این قوم کهن بوده است.
نقوش این هنر اغلب برگرفته از عناصر طبیعی، نمادهای اسطوره‌ای و اعتقادات قومی هستند و هر بخیه بر پارچه، داستانی از گذشته و پیوندی با ریشه‌ها را در خود دارد، این هنر اکنون از مرزهای محلی فراتر رفته و در نتیجه تلاش‌های مشترک ایران و ترکمنستان در هفدمین نشست کمیته بین‌الملل برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به عنوان بیستمین میراث جهانی ایران در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است، افتخاری بزرگ برای زنان هنرمند ترکمن و گامی مهم در حفظ و معرفی این گنجینه فرهنگی جهان.
مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس استان گلستان با بیان اینکه سوزن‌دوزی ترکمن یکی از کهن‌ترین و زیباترین هنرهای بومی ایران است که گستره جغرافیایی آن مناطق ترکمن‌نشین استان گلستان، بخش‌هایی از خراسان شمالی و همچنین کشور ترکمنستان و شمال غرب افغانستان را دربرمی‌گیرد، به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: پس از ورود اسلام به ایران، منسوجات نفیس بسیاری توسط اقوام ایرانی خلق شد که بخشی از آن دستاورد زنان هنرمند ترکمن در حوزه سوزن‌دوزی بود.
وی می‌افزاید: اوج شکوفایی این هنر را باید در دوره‌های افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه دانست، زمانی که زنان ترکمن با نخ‌های ابریشمی رنگارنگ، پارچه‌های پنبه‌ای و پشمی را با نقوش ذهنی و سنتی آراسته و آثاری ماندگار و منحصر به فرد پدید آوردند.
به گفته منصوری، سوزن‌دوزی ترکمن که در میان مردم به نام‌های کُشته یا سیاه‌دوزی شناخته می‌شود، در گذشته نه تنها برای تزئین لباس‌های زنان و مردان و کودکان کاربرد داشت، بلکه برای پرده‌ها و وسایل پارچه‌ای خانه نیز به‌کار گرفته می‌شد اما امروزه این هنر بیشتر در پوشاک و لباس‌های زنان به چشم می‌خورد و جنبه کاربردی آن نسبت به گذشته کمتر شده است.
وی با اشاره به تنوع بالای تکنیک‌ها در این هنر می‌گوید: نقوش سوزن‌دوزی ترکمن اغلب هندسی و قرینه هستند و از عناصر محیطی، باورها و اعتقادات قومی الهام گرفته‌اند، نقش‌هایی همچون موی (عنکبوت)، ساری ایچیان (عقرب زرد)، قوش‌قانات (بال پرنده)، دؤرت‌گؤز (چهارچشم)، گل نقش و ده‌ها نمونه دیگر، بیانگر ذهن خلاق و الهام‌گیری زنان ترکمن از طبیعت و زندگی روزمره است.
پارچه، بوم زن ترکمن شد
این کارشناس میراث ناملموس گلستان اضافه می‌کند: این هنر ۱۰۰ درصد زنانه و خانگی است و زنان ترکمن از دوران کودکی و نوجوانی زیر نظر مادران خود آن را می‌آموختند، در گذشته تقریباً هیچ دختری در میان قبایل ترکمن نبود که با سوزن‌دوزی آشنا نباشد، چرا که این هنر بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی، جهیزیه و لباس‌های سنتی آنها بود، دختران از همان سال‌های نخست زندگی با طرح‌های سنتی و بومی آشنا می‌شدند و پس از ازدواج، این دانش را به نسل بعد منتقل می‌کردند.
وی با تاکید بر اهمیت اجتماعی و فرهنگی سوزن‌دوزی ترکمن می‌افزاید: این هنر علاوه بر جلوه زیبایی‌شناسانه، حامل پیام‌ها و باورهای قومی نیز هست و می‌توان آن را زبانی بی‌کلام برای انتقال فرهنگ دانست، با این حال به دلیل تغییر سبک زندگی، گرایش به شهرنشینی و همچنین نفوذ فرهنگ‌های بیگانه، بخشی از اصالت و تنوع نقوش ترکمن در حال کم‌رنگ شدن است، از سوی دیگر در مقایسه با قالی‌بافی که ارزش اقتصادی بالایی داشته، سوزن‌دوزی بیشتر مصرف خانگی داشته و به همین دلیل کمتر توانسته جایگاه اقتصادی خود را حفظ کند.
به گفته منصوری، امروزه تنها در برخی مناطق ترکمن‌نشین همچون گنبدکاووس، بندرترکمن، آق‌قلا، کلاله، گمیشان و مراوه‌تپه می‌توان نمونه‌های اصیل سوزن‌دوزی را مشاهده کرد، با این حال، هنوز هم زنان ترکمن با ذوق و صبر مثال‌زدنی، بخیه به بخیه، نقش‌های خیال‌انگیز خود را بر پارچه می‌نشانند و بدین ترتیب هویت و میراث قومی خود را زنده نگاه می‌دارند.
وی با تاکید بر اینکه حفظ و احیای سوزن‌دوزی ترکمن به پاسداشت هویت فرهنگی اقوام ترکمن کمک می‌کند، می‌افزاید: این هنر می‌تواند به عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم صنایع دستی، اشتغال‌زایی و گردشگری در استان گلستان مورد توجه قرار گیرد و با حمایت از هنرمندان محلی و آموزش نسل جدید می‌تواند ضامن ماندگاری این هنر ارزشمند در دهه‌های آینده باشد.
با توجه به اهمیت و ضرورت حفظ میراث ناملموسی همچون سوزن‌دوزی ترکمن مسئولان متولی قول ایجاد بستری برای احیا و انتقال این هنر به نسل‌های آینده را داده‌اند تا این اثر هنری که ریشه‌ای تاریخی دارد برای گلستان حفظ شود.
سوزن‌هایی که تاریخ را دوختند
فریدون فعالی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان با تأکید بر اهمیت حفظ و معرفی میراث ناملموس به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: با مشارکت مردم و همکاری نهادهای فرهنگی، قصد داریم علاوه بر ثبت و مستندسازی این میراث، زمینه انتقال آن به نسل جوان و علاقه‌مندان فراهم شود.
وی با تاکید بر اینکه آئین‌ها و هنرهای ناملموس گلستان، بخش مهمی از هویت ملی ما هستند و باید به شکل زنده و پویا در جامعه حفظ شوند، می‌افزاید: گلستان، با تنوع قومی و فرهنگی خود، ظرفیت بسیار بالایی در زمینه میراث ناملموس دارد که شامل آیین‌ها، رسوم، موسیقی محلی، صنایع دستی و داستان‌های شفاهی مردم این خطه است.
فعالی ادامه می‌دهد: حفظ این سرمایه‌های فرهنگی نه تنها هویت اقوام و نسل‌های آینده را تضمین می‌کند، بلکه می‌تواند به توسعه گردشگری فرهنگی استان کمک کند. تلاش ما این است که با اجرای برنامه‌های آموزشی و جشنواره‌های محلی، این میراث زنده بماند و در کنار گردشگری طبیعی و تاریخی گلستان معرفی شود.
وی معتقد است که گلستان فقط میراث طبیعی و تاریخی ندارد، بلکه میراث ناملموس آن، فرصتی برای آموزش، پژوهش و جذب گردشگر است و باید بیش از پیش به آن توجه کنیم.
به گزارش پردیسان آنلاین، هرچند تغییرات اجتماعی و اقتصادی و نفوذ فرهنگ‌های بیگانه هنر سوزن دوزی ترکمن را با خطر فراموشی روبه‌رو کرده است، اما همچنان می‌توان در دستان هنرمند زنان ترکمن، تداوم زندگی و زیبایی را در رنگ‌ها و نقوش پررمز و راز این هنر جست‌وجو کرد، گنجینه‌ای که نیازمند حمایت، معرفی و پاسداشت جدی برای ماندگاری در آینده است.
