به گزارش پردیسان آنلاین از گیلان، میراث ناملموس آن بخش از فرهنگ است که نه در سنگ و چوب، بلکه در ذهن، زبان و رفتار مردم ریشه دارد؛ آیین‌ها، موسیقی‌ها، لباس‌ها، گویش‌ها، غذاهای محلی، مهارت‌های سنتی و باورهای مردمان هر دیار، همه بخش‌هایی از این میراث ارزشمند هستند.
ایران با پیشینه‌ای هزاران‌ساله یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های میراث ناملموس جهان را در خود جای داده است؛ از نقالی و تعزیه و موسیقی مقامی خراسان گرفته تا آیین‌های نوروز، قالی‌بافی، طب سنتی و خوراک‌های محلی گیلان که هریک بخشی از هویت فرهنگی این سرزمین به شمار می‌رود.
در دهه‌های اخیر، میراث ناملموس ایران در معرض تهدیدی جدی قرار گرفته و گسترش شهرنشینی، تغییر سبک زندگی، مهاجرت روستائیان، نفوذ فرهنگ مصرف‌گرا و بی‌توجهی نهادهای فرهنگی موجب شده است بسیاری از سنت‌ها و مهارت‌های بومی یا فراموش شود یا در خطر نابودی قرار گیرد؛ بسیاری از جوانان دیگر نقالی نمی‌دانند، لال‌بازی را ندیده‌اند و حتی طرز پخت خوراک‌های سنتی را از یاد برده‌اند.
در حالی‌که ایران ده‌ها عنصر از میراث ناملموس خود را در فهرست جهانی یونسکو ثبت کرده، اما حفاظت از این میراث در داخل کشور با چالش‌های جدی روبه‌رو است و کمبود بودجه، نبود آموزش رسمی در مدارس و نگاه تزئینی به فرهنگ بومی، سبب شده است بسیاری از آیین‌ها تنها در مناسبت‌های نمادین برگزار و پیوندشان با زندگی روزمره مردم گسسته شود.
استان گیلان با گویش‌های متنوع، موسیقی‌های محلی، آیین‌های کهن کشاورزی، صنایع‌دستی اصیل و خوراک‌های سنتی خود، نمونه‌ای زنده از میراث ناملموس ایرانی است که هنوز در گوشه‌وکنار روستاها و شهرهایش جریان دارد، اما حتی در این سرزمین همیشه‌سبز نیز تغییر نسل و کم‌رنگ شدن زندگی روستایی، این گنجینه‌های فرهنگی را با خطر فراموشی روبه‌رو کرده است.
امروز حفظ میراث ناملموس گیلان همچون سایر استان‌های ایران، نه‌تنها پاسداشت گذشته، بلکه ضرورتی برای تداوم هویت فرهنگی و اجتماعی مردم این دیار به شمار می‌رود.
میراث فرهنگی حافظه جمعی ملت‌ها است
یوسف سلمان‌خواه، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان درباره تأثیر رویدادهای تاریخی بر آثار ناملموس به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: در جریان گردشگری فرهنگی، جنبه‌های معنوی فرهنگ بومی میراث فرهنگی از مولفه‌های اساسی است که اهمیت اقتصادی زیادی دارد و اطلاعات آن به صورت دیداری منتقل می‌شود.
وی می‌افزاید: میراث فرهنگی به عنوان هدف اصلی در بازدیدهای گردشگری فرهنگی شامل عادات، آداب و رسوم محلی، سبک معماری، صنایع‌دستی، موسیقی، زبان‌های محلی، آیین‌های دینی و مکان‌های مقدس است، از این‌رو میراث فرهنگی حافظه جمعی یک ملت به شمار می‌رود که در مناطق مختلف فرهنگی در قالب رویدادها، مراسم‌ها و مکان‌های قابل بازدید حفظ می‌شود.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان با اشاره به نمونه‌هایی از عناصر میراث ناملموس استان خاطرنشان می‌کند: تعزیه در دیلمان و ضیابر، چهل منبر در ماسوله، شاخسی واخسی و علم جوش در آستارا، مراسم آیینی پخت آش فاطمه زهرا (س) (ضیافت فاطمی شهرستان شفت)، مراسم تاسوعای آقا شرف شاه دارسرا، مراسم‌های کرب‌زنی، علم‌بندی فوشازده آستانه اشرفیه، علم چینی، تصنیف میرزا کوچک خان جنگلی، آیین زاره زاره، مراسم مجمع بران روستای نوده پسیخان شفت و آئین کرنای غم سادات حسینیه اشکورات رودسر، ریشه در رویدادهای تاریخی عاشورا، محرم و شهادت ائمه اطهار دارند.
موسیقی سنتی گیلان، پیوندی عمیق با زندگی مردم دارد
سلمان‌خواه تصریح می‌کند: گسترش اقتصاد پسا مدرن، گرایش به فضاهای فرهنگی و نیاز به جستجوی زیبایی و هویت تاریخی و فرهنگی در زندگی فردی و اجتماعی افزایش پیدا کرده است و شاید بتوان گفت که پس از یک قرن غلبه نظریه‌های توسعه اقتصادی، اکنون توسعه فرهنگی و اقتصادی در کنار هم مطرح هستند، از این‌رو امروزه گردشگری میراث به عنوان گردشگری نوین بسیار مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران قرار گرفته است.
وی با اشاره به ویژگی‌های موسیقی سنتی استان تاکید می‌کند: موسیقی سنتی گیلان با زندگی مردم گره خورده است و تحقیقات بسیاری در سال‌های اخیر انجام و منتشر شده و کتاب تاریخی موسیقی گیلان اثر کریم کوچکی‌زاد یکی از این موارد است؛ موسیقی سنتی گیلان جزئی جدانشدنی از میراث فرهنگی ناملموس ایران محسوب می‌شود و مردم استان در اقوام مختلف ارتباط عاطفی و عمیقی با آن دارند.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان اضافه می‌کند: لالایی‌های مادرانه تا نواهای فولکلور و سازه‌های بومی همچون تنبوره گیلانی و کرنا، اهمیت تاریخی و تمدنی دارد، امروزه نواهای موسیقی گیلانی در رسوم مختلف از جمله شادی و عزا مورد توجه و احترام هستند، از این‌رو برگزاری یک جشنواره مستقل ملی یا بین‌المللی در این زمینه می‌تواند با همکاری دیگر دستگاه‌ها در اولویت قرار گیرد.
غذاهای سنتی، آیینه فرهنگ گیلان است
سلمان‌خواه درباره جایگاه غذاهای سنتی در فرهنگ مردم گیلان می‌افزاید: نظام غذایی استان را می‌توان به عنوان بستری برای مطالعه و شناخت فرهنگ در نظر گرفت، این نظام حاصل تجربیات و دانش گذشتگان در تعامل با محیط و باورها، آداب، ابداعات تکنولوژیکی، عادات، ذائقه‌ها و گرایش‌های افراد جامعه است و اصالت غذاهای بومی در مراحل مختلف تولید و مصرف، از منابع طبیعی تا روش‌های سنتی فرآوری، تصویری جذاب برای گردشگران فراهم می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: تنوع غذایی گیلان نه‌تنها یکی از گونه‌های جاذبه‌های گردشگری است، بلکه عاملی موثر در سوق دادن گردشگران به سایر جاذبه‌ها به شمار می‌آید، به طوری که یک غذا با طیف خاص خود می‌تواند عامل شناسایی یک شهر یا منطقه باشد؛ غذا حدود یک‌سوم کل هزینه گردشگر را تشکیل می‌دهد، از این‌رو ارزش اقتصادی گردشگری غذایی نیز بسیار اهمیت دارد.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان با اشاره به غذای آیینی ترشی‌تره می‌افزاید: ترش‌تره، غذای آیینی سفره شام چهارشنبه‌سوری است که از هفت نوع سبزی تهیه می‌شود و هر یک از گیاهان خواص درمانی دارند؛ به طور کلی غذاهای گیلانی یکی از مهم‌ترین تجلیات فرهنگی و هنری مردم گیلان محسوب می‌شود و خلاقیت و هنرمندی در تهیه انواع خوراک واقعاً مثال‌زدنی است، به همین دلیل، برخی از این غذاها در فهرست یونسکو ثبت و جهانی شده‌اند.
زبان و گویش گیلکی در سه شاخه اصلی است
سلمان‌خواه با اشاره به گویش‌های محلی گیلان و تغییرات آن می‌گوید: گویش‌های گیلکی به سه شاخه بیه پس، بیه پیش و گالشی تقسیم می‌شوند که در دستور واژگان با هم تفاوت دارند؛ منطقه بیه پس و بیه پیش با رودخانه سفیدرود از هم جدا می‌شوند، گویش بیه پیش متعلق به جلگه‌نشینان شرق سفیدرود و در لاهیجان، رودسر و لنگرود و بیه پس متعلق به جلگه‌نشینان غرب سفیدرود، شامل انزلی، فومن، صومعه‌سرا و رشت است و مردم نواحی کوهستانی شرق گیلان و غرب مازندران نیز به گویش گالشی (دیلمی) سخن می‌گویند.
وی اضافه می‌کند: با توجه به اینکه زبان آموزش از مقطع ابتدایی تا تحصیلات عالیه فارسی است و در خانواده‌ها کمتر به زبان گیلکی صحبت می‌شود، به همین دلیل، فرزندان نسل جوان کمتر با این زبان در ارتباط هستند.
چالش‌های صنایع‌دستی گیلان؛ از نبود بازار تا گرانی مواد اولیه
سرپرست میراث فرهنگی گیلان با اشاره به چالش‌های حفظ و احیای صنایع دستی استان اظهار می‌کند: صنایع دستی علاوه بر حفظ جایگاه خود در عصر هنر و زیبایی‌شناسی و هویت‌بخشی ملی و منطقه‌ای، به یک منبع مهم ارزش افزوده و بهره‌وری اقتصادی تبدیل شده است و یکی از چالش‌های اصلی، انتقال نیافتن دانش و تجربه مهارت‌های صنایع دستی از پدران و استادان به نسل حاضر است.
سلمان‌خواه تصریح می‌کند: برندسازی نشدن و بسته‌بندی‌های نامناسب، قیمت بالای مواد اولیه به ویژه ابریشم، نبود بازار مناسب برای عرضه محصولات، کاربردی‌سازی نشدن محصولات، وجود محصولات ماشینی و مصنوعی با قیمت پایین‌تر و آشنا نبودن با شیوه‌های تبلیغات و بازاریابی از جمله چالش‌های مهم صنایع دستی گیلان هستند.
۱۳۴ عنصر میراث ناملموس گیلان در فهرست آثار ملی قرار دارد
وی با اشاره به فهرست آثار ملی گیلان می‌گوید: تعداد ۱۳۴ عنصر میراث ناملموس استان در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفته است که از این تعداد، ۴۱ عنصر مربوط به مهارت سنتی پخت و تهیه غذاهای گیلانی است.
سرپرست میراث فرهنگی گیلان اضافه می‌کند: پرونده‌هایی نیز در حال انجام است، ازجمله مهارت ساخت تسبیح یسر شفت، تهیه ماهی دودی گیلانی، مهارت سنتی پخت اشپل کوکو، سیر قلیه، غوره مسما، کباب ترش، ترش کباب، ماهی فیویج، واویشکا، تهیه شیرینی بیشی، وابیشته برنج، دبیجا و آلو مسما است.
سلمان‌خواه می‌افزاید: جشن مهرگان (جشن محصول)، تعزیه، آیین‌های شب چله، دانش و مهارت پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی، در قالب پرونده‌های چندملیتی به صورت مشترک در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو قرار گرفته است.
ضرورت حفظ و ثبت آیین‌ها برای جلوگیری از فراموشی فرهنگی
نسرین کاویانی، کارشناس ارشد مردم‌شناسی به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: میراث ناملموس هر جامعه، هویت فرهنگی و تاریخی آن را بازتاب می‌دهد، حلقه اتصال نسل‌ها و آیین‌های سنتی به آینده محسوب می‌شود و این میراث، شامل آیین‌ها، رسوم، موسیقی، صنایع دستی و دانش سنتی مردم است که نقش مهمی در شکل‌دهی به فرهنگ عمومی و حافظه تاریخی جامعه دارد.
وی می‌افزاید: در عصر حاضر، تغییرات اجتماعی و تکنولوژیک با سرعتی بی‌سابقه رخ می‌دهد و بسیاری از آیین‌ها و رسوم در معرض فراموشی هستند، از این‌رو ثبت و حفاظت از این میراث، ضروری است تا نسل‌های آینده بتوانند به این گنجینه‌های فرهنگی دسترسی داشته باشند و ارتباط خود را با گذشته حفظ کنند.
این کارشناس ارشد مردم شناسی تأکید می‌کند: استان گیلان به دلیل تنوع قومی، فرهنگی و جغرافیایی، یکی از غنی‌ترین منابع میراث ناملموس کشور را در اختیار دارد و آیین‌های سنتی، موسیقی محلی، صنایع‌دستی و جشن‌های محلی این استان نمونه‌هایی از این ثروت فرهنگی هستند که باید ثبت و مستندسازی شوند.
کاویانی ادامه می‌دهد: بسیاری از این آیین‌ها و رسوم هنوز ثبت ملی نشده‌اند با گذر زمان، رفته‌رفته فراموش می‌شوند و حفاظت و مستندسازی نکردن مناسب، خطر از بین رفتن این میراث را افزایش می‌دهد که این امر می‌تواند شکاف فرهنگی میان نسل‌ها ایجاد کند.
آموزش و فرهنگ‌سازی مؤثرترین راهکارها برای حفظ میراث ناملموس است
وی خاطرنشان می‌کند: آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی یکی از مؤثرترین راهکارها برای حفظ میراث ناملموس است و مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها می‌توانند نقش کلیدی در معرفی و شناساندن آیین‌های سنتی به نسل‌های جوان داشته باشند.
این کارشناس ارشد مردم شناس تاکید می‌کند: حمایت‌های مالی و حقوقی از فعالان حوزه فرهنگ و صنایع دستی، ثبت آیین‌ها در فهرست‌های ملی و بین‌المللی و ایجاد بسترهای گردشگری فرهنگی، از دیگر راهکارهای مؤثر است و تنها با مشارکت فعال مردم و نهادهای فرهنگی می‌توان از فراموش شدن این گنجینه‌ها جلوگیری کرد.
کاویانی تصریح می‌کند: حفظ میراث ناملموس نه‌تنها ضرورت فرهنگی دارد، بلکه می‌تواند به فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی نیز منجر شود؛ جذب گردشگر فرهنگی و تقویت هویت محلی، از پیامدهای مثبت سرمایه‌گذاری در حفاظت از این میراث است.
وی تأکید می‌کند: استان گیلان با آداب و رسوم غنی مردم محلی، ظرفیت بالایی برای توسعه پایدار فرهنگی دارد، از این‌رو اگر برنامه‌ریزی منسجم و حمایت جدی انجام شود، می‌توان میراث ناملموس را به نسلی پویا و فعال منتقل و به رشد فرهنگی و اقتصادی منطقه کمک کرد.
به گزارش پردیسان آنلاین، میراث ناملموس، شناسنامه فرهنگی ملت‌ها است؛ مجموعه‌ای از آیین‌ها، زبان‌ها، مهارت‌ها و باورهایی که در طول قرن‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هویت اجتماعی مردم را شکل داده است.
با این حال در جهان امروز که فناوری، مهاجرت و تغییر سبک زندگی، جوامع سنتی را دگرگون کرده، این میراث در معرض خطر فراموشی قرار گرفته است.
تجربه بسیاری از کشورها نشان می‌دهد که پاسداشت فرهنگ ناملموس، تنها با ثبت در فهرست آثار ملی یا جهانی محقق نمی‌شود؛ بلکه نیازمند آموزش مستمر، حمایت از حاملان فرهنگی، ایجاد بسترهای انتقال تجربی و آگاهی‌بخشی عمومی است، از این‌رو رسانه‌ها، مدارس، و نهادهای فرهنگی باید دست در دست هم دهند تا میراثی که با خون دل نسل‌ها حفظ شده، قربانی شتاب مدرنیته نشود.
در ایران از جنوب تا شمال، گنجینه‌ای از آیین‌ها و سنت‌ها وجود دارد که روح ایرانی را زنده نگه می‌دارد اما این گنجینه، اگر با بی‌توجهی روبه‌رو شود به‌زودی به خاطره‌ای در کتاب‌ها تبدل خواهد شد.
گیلان نیز با آن همه آیین‌های کهن، نغمه‌های محلی و مهارت‌های سنتی همچون چادرشب‌بافی، لال‌بازی و عروس‌گوله، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند نگاه جدی‌تر و اقدام عملی برای حفظ میراث ناملموس خویش است، چراکه از دست رفتن آن، تنها پایان یک آیین نیست، بلکه محو بخشی از هویت فرهنگی یک ملت است.
گزارش از محمدرضا رشیدی؛ خبرنگار پردیسان آنلاین
