به گزارش پردیسان آنلاین، حمل‌ونقل یکی از بنیادی‌ترین ارکان زندگی شهری و شاخص اصلی توسعه‌یافتگی در کلان‌شهرها به شمار می‌رود، امروز اگر لحظه‌ای جریان حمل‌ونقل در شهرهای بزرگی مانند تهران و اصفهان متوقف شود، نیمی از فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی این کلان‌شهرها در عمل از حرکت بازمی‌ایستد و زندگی روزمره مختل خواهد شد، جابه‌جایی انسان‌ها و کالاها، نه تنها یک نیاز روزمره، بلکه ضرورتی برای پایداری جریان حیات شهری است و به همین دلیل، حمل‌ونقل در همه جوامع توسعه‌یافته به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای عدالت اجتماعی شناخته می‌شود.
از گذشته‌های دور که شهرنشینی شکل گرفت، انسان برای رفع نیازهای خود ناگزیر به یافتن راه‌هایی برای جابه‌جایی بود، امروزه این جابه‌جایی در قالب شبکه‌های پیچیده حمل‌ونقل شهری، برون‌شهری و بین‌المللی نمود یافته و به یکی از حیاتی‌ترین شاخص‌های کیفیت زندگی بدل شده است، اما آنچه در کلان‌شهرهای ایران به‌ویژه تهران و اصفهان بیش از هرچیز به چشم می‌آید، فاصله جدی میان «حمل‌ونقل موجود» و «حمل‌ونقل عادلانه» است؛ فاصله‌ای که به‌طور مستقیم با کیفیت زندگی شهروندان، دسترسی برابر به خدمات و شکاف طبقاتی گره خورده است.
یکی از چالش‌های اصلی کلان‌شهرهای ایران، رویکرد «خودرومحور» در سیاست‌گذاری‌ها و بودجه‌ریزی‌های شهری است، سال‌هاست بخش عمده‌ای از منابع شهرداری‌ها صرف توسعه زیرساخت‌های مرتبط با خودروهای شخصی می‌شود؛ از احداث بزرگراه‌ها و تونل‌ها گرفته تا توسعه پارکینگ‌های طبقاتی، این در حالی است که تجربه شهرهای پیشرفته نشان می‌دهد اتکا به خودرو شخصی نه‌تنها راه‌حلی پایدار برای مشکلات ترافیک نیست، بلکه نابرابری‌های جدیدی ایجاد می‌کند، کسانی که توانایی خرید خودرو و پرداخت هزینه‌های سنگین سوخت، بیمه و نگهداری را دارند، سهم بیشتری از منابع شهری می‌برند و اقشار کم‌درآمد که ناچار به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی هستند، با سیستمی ناکارآمد و پرمشکل روبه‌رو می‌شوند.
این نابرابری در حمل‌ونقل به معنای نابرابری در دسترسی به خدمات است، دانش‌آموزی که در حاشیه شهر زندگی می‌کند، اما به دلیل نبود حمل‌ونقل عمومی مناسب نمی‌تواند به مدرسه‌ای با کیفیت در مرکز شهر دسترسی پیدا کند، یا بیماری که دسترسی به بیمارستان مجهز را تنها به‌دلیل کمبود خط مترو یا اتوبوس از دست می‌دهد، نمونه‌ای آشکار از بی‌عدالتی فضایی ناشی از ضعف سیستم حمل‌ونقل است.
عدالت اجتماعی زمانی در شهرها محقق می‌شود که همه اقشار جامعه فارغ از طبقه اقتصادی، جنسیت یا محل سکونت امکان دسترسی برابر به خدمات شهری را داشته باشند.
حمل‌ونقل عمومی کارآمد می‌تواند این فرصت‌ها را به طور برابر میان شهروندان توزیع کند و مانع از شکل‌گیری «جزایر محرومیت» در بافت شهری شود، توسعه خطوط مترو، ایجاد مسیرهای ایمن دوچرخه‌سواری، تقویت اتوبوس‌رانی و گسترش پیاده‌راه‌ها، همه ابزارهایی هستند که می‌توانند این عدالت را محقق کنند.
واقعیت این است که در بسیاری از شهرهای ایران، سرمایه‌گذاری در حوزه حمل‌ونقل عمومی متناسب با نیازهای جمعیتی رشد نکرده است، رشد بی‌رویه خودروهای شخصی، افزایش ترافیک، آلودگی هوا و کاهش تحرک شهروندان، نتیجه مستقیم این غفلت است. امروز ضرورت تغییر رویکرد از «خودرومحوری» به «انسان‌محوری» بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود؛ تغییری که باید با اولویت‌دادن به حمل‌ونقل عمومی و غیرموتوری آغاز شود.
حمل‌ونقل تنها وسیله‌ای برای جابه‌جایی نیست، بلکه ابزاری برای توزیع عادلانه فرصت‌ها و منابع در شهر است. زمانی که شبکه حمل‌ونقل کارآمد و عادلانه در اختیار شهروندان قرار گیرد، کیفیت زندگی ارتقا پیدا می‌کند، شکاف طبقاتی کاهش پیدا می‌کند و حس تعلق اجتماعی تقویت می‌شود. در مقابل، هرگونه ضعف در این حوزه به‌سرعت خود را در قالب نارضایتی اجتماعی، کاهش بهره‌وری اقتصادی و حتی مهاجرت‌های ناخواسته از حاشیه به مرکز یا برعکس نشان می‌دهد.
اگرچه حمل‌ونقل در نگاه اول ابزاری تنها فنی و اجرایی به نظر می‌رسد، اما در واقع پیوندی ناگسستنی با عدالت اجتماعی، توسعه پایدار و کیفیت زندگی شهری دارد. آینده کلان‌شهرهای ایران به‌ویژه تهران و اصفهان در گروی تغییر این نگاه و سرمایه‌گذاری هوشمندانه در سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و انسان‌محور است؛ آینده‌ای که در آن، عدالت اجتماعی نه یک شعار، بلکه واقعیتی جاری در زندگی روزمره شهروندان باشد.
عدالت اجتماعی در حوزه حمل‌ونقل، به‌معنای عدالت در ایجاد دسترسی به فرصت‌ها است
جمشید لقایی، مدیرکل مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری اصفهان به خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: یکی از مواردی که برای مردم دغدغه است، کم‌برخورداری محله و نبود امکاناتی همچون خط مترو و تندروهای شهری در محله است.
وی با بیان اینکه در حقیقت عدالت این نیست که تموم نقاط شهر خط مترو، بی‌آرتی و بزرگراه‌های عریض وجود داشته باشد، می‌افزاید: تمام این زیرساخت‌ها با بودجه عمومی تامین می‌شود، بنابراین باید نیازسنجی انجام شود که کدام نقطه شهر به مترو نیاز دارد، کدام نقطه را می‌توان با تاکسی پوشش داد یا باید با حمل‌ونقل شخصی توسعه پیدا کند.
مدیرکل مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری اصفهان با بیان اینکه موضوع مهمی که باید در قاب عدالت به آن توجه کنیم، عدالت در دسترسی به فرصت‌ها است، تصریح می‌کند: هر کدام از ما، به‌عنوان یک شهروند در طول روز نیازهای مختلفی از جمله نیاز به دسترسی به مراکز درمانی، تفریحی و آموزشی داریم، بنابراین در درجه اول باید توزیع این امکانات در سطح شهر به شکلی باشد که افراد با کمترین نیاز حمل‌ونقلی بتوانند به مقصود مورد نظر خود برسند، این موضوع از قدیم‌الایام در ساختار شهری اصفهان محسوس بوده است.
لقایی خاطرنشان می‌کند: به‌نوعی محله‌محوری که از زبان شیخ بهایی شکل گرفته، این مورد را می‌رساند که نیازهای مردم تا حد امکان در محل آن‌ها برآورده شود، البته مواردی از جمله بیمارستان‌های تخصصی امکان ندارد که در کل شهر وجود داشته باشد، از این‌رو باید سیستم حمل‌ونقلی را به شکلی تامین کنیم که افراد بتوانند با کمترین زمان و هزینه و با مدل حمل‌ونقلی مناسب به مکان مربوطه برسند.
وی با تاکید بر اینکه توزیع امکانات حمل‌ونقلی رویکرد مساوات‌گونه ندارد که بگوییم باید به‌طور مساوی در تمام شهر امکانات حمل‌ونقلی را داشته باشیم، بلکه باید در راستای رفع نیاز دسترسی به فرصت‌های کاری، تفریحی و پزشکی شهر باشد، می‌گوید: زمانی که از بودجه عمومی صرف توسعه زیرساخت‌ها می‌کنیم، باید این مورد را در نظر بگیریم که کاری انجام شود تا به بهترین وجه به صلاح عموم باشد، اینکه در جایی خط مترو بکشیم که مسافری ندارد یا اگر بزرگراهی احداث کنیم که تا ۱۵ سال بعد ترددی در آن وجود نداشته باشد، اتلاف سرمایه است.
مدیرکل مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری اصفهان ادامه می‌دهد: عدالت اجتماعی در حوزه حمل‌ونقل، بیشتر عدالت در ایجاد دسترسی به فرصت‌ها است و ارتباط تنگاتنگی با بافت شهری و مدلی که شهرسازان در طراحی شهری پیاده می‌کنند، پیدا می‌کند.
لقایی با تاکید بر لزوم استفاده از مدهای مکمل به‌ویژه در مناطقی همچون منطقه ۹ که دارای کوچه باغ است، می‌افزاید: بسیاری از مواقع در دل محلات به‌دلیل عرض کم معابر امکان تردد اتوبوس وجود ندارد و باید از مدهای مکمل همچون دوچرخه و اسکوتر استفاده کنیم.
دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، کلید عدالت فضایی در شهرها
سحر عابدکوران، کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: چگونگی برقراری عدالت اجتماعی در شهرها موضوع جدیدی نیست، امروزه مفهوم عدالت به مثابه امری اساسی در فرایند برنامه‌ریزی شهری و مدیریت مناطق کلان‌شهری مورد توجه قرار گرفته است که پیدایش مفاهیمی همچون عدالت محور، عدالت فضایی وعدالت اجتماعی را در پی داشته است.
وی می‌افزاید: حمل‌ونقل عمومی یکی از سیستم‌های مهم خدمت‌رسانی در شهرها است که نقش مهمی در عدالت اجتماعی ایفا می‌کند و آثار قابل توجهی بر کیفیت زندگی در جامعه و از طریق توزیع هزینه‌ها و فرصت‌ها می‌گذارد، بر این اساس حمل‌ونقل عمومی باید به‌گونه‌ای طراحی شود که مطابق با اصول عدالت باشد.
کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری با بیان اینکه دسترسی به ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی می‌تواند به افزایش مزایای خالص قابل توجه برای خانواده‌های کم‌درآمد، کم‌توان و ناتوان منجر شود، ادامه می‌دهد: به‌همین دلیل این بعد از دسترسی بیش از هر بعد دیگری نیازمند توجه دولت‌ها و حکومت‌های ملی و محلی است.
عابدکوران تاکید می‌کند: باتوجه به‌سمت توسعه پایدار شهری لازم است متخصصان و تصمیم‌گیرندگان که مسئولیت تخصیص و توزیع منابع در شهرها را دارند و مجریان اصلی اجرای عدالت در شهرها هستند، میزان دسترسی شهروندان به تسهیلات عمومی را بررسی و تحلیل کنند.
وی با بیان اینکه یکی از شهرهایی که در آن موضوع دسترسی به حمل‌ونقل عمومی قابل تامل است کلان‌شهر اصفهان است، می‌افزاید: این شهر ضمن گستردگی و وجود فواصل زیاد بین مبادی و مقاصد و تنواع اقشار مختلف با سطوح اقتصادی متفاوت، در سال‌های اخیر به‌دلیل روند روبه رشد جمعیت و گسترش فعالیت‌های اجتماعی در آن، با افزایش میزان تقاضای سفرهای روزانه شهروندان روبه‌رو شده و بر مبنای آمارهای ترافیکی موجود تراکم ترافیکی وسایل نقلیه شخصی به‌ویژه در مرکز شهر به حد اشباع نزدیک شده است.
عابدکوران با بیان اینکه دسترسی به حمل‌ونقل عمومی راه حلی برای کاهش تراکم ترافیکی و پایدار سیستم حمل‌ونقل شهری است، ادامه می‌دهد: صرف بالا یا پایین بودن امکانات و تسهیلات نمی‌تواند دلیل موجهی برای ناعادلانه خواندن وضعیت مناطق کلان‌شهر اصفهان به لحاظ دسترسی به حمل‌ونقل عمومی باشد، چرا که میزان نیاز مناطق مختلف با یکدیگر متفاوت است و باید در کنار امکانات و تسهیلات و حمل‌ونقل عمومی به مؤلفه کاربران حمل‌ونقل عمومی در مناطق نیز توجه شود.
به گزارش پردیسان آنلاین، حمل‌ونقل عمومی کارآمد نه‌تنها یک نیاز زیرساختی، بلکه ابزاری کلیدی برای تحقق عدالت اجتماعی در کلان‌شهرهای ایران است، تجربه جهانی نشان می‌دهد که توسعه متوازن خطوط مترو، اتوبوس‌های تندرو، مسیرهای دوچرخه و فضاهای پیاده‌محور می‌تواند کیفیت زندگی را برای همه اقشار جامعه بهبود بخشد و دسترسی برابر به فرصت‌های شغلی، آموزشی و رفاهی را تضمین کند.
از سوی دیگر، ادامه روند خودرومحوری و تمرکز بر گسترش معابر و اتوبان‌ها، نه‌تنها مشکلاتی مانند ترافیک، آلودگی هوا و هزینه‌های سنگین سوخت را افزایش می‌دهد، بلکه به شکاف اجتماعی نیز دامن می‌زند؛ چراکه تنها بخشی از جامعه از این زیرساخت‌ها بهره‌مند می‌شود.
امروزه تهران، اصفهان و دیگر کلان‌شهرهای ایران در نقطه‌ای حساس از مسیر توسعه خود قرار دارند، انتخاب میان تداوم نگاه سنتی به حمل‌ونقل یا حرکت به سوی مدل انسان‌محور و پایدار، آینده شهرها و کیفیت زیست شهروندان را رقم خواهد زد.
بنابراین، توجه به عدالت دسترسی در حمل‌ونقل تنها یک شعار اجتماعی نیست، بلکه ضرورتی است برای ساختن شهری پایدار، پویا و برابر که در آن همه شهروندان – فارغ از طبقه و محل سکونت – سهمی برابر از امکانات شهری داشته باشند.
