به گزارش پردیسان آنلاین، با شدت گرفتن تحریم‌های اقتصادی بر ضد ایران از سال ۲۰۱۸، توسعه روابط تجاری میان ایران و کشورهای همسایه بیش از پیش موردتوجه سیاستگذاران قرار گرفته است. آمارها نشان می‌دهد با اجرای این سیاست، تجارت ایران با کشورهای منطقه گسترش پیدا کرده است تا جایی که سال گذشته ایران به کشورهای همسایه خود ۳۶ میلیارد دلار کالا صادر کرده و ۳۸ میلیارد و ۳۰۵ میلیون دلار کالا از آنها وارد کرده است.
بر اساس آمارهای گمرک، بیشترین میزان تجارت غیرنفتی ایران با کشورهای همسایه در سال ۱۴۰۳ با امارات متحده عربی به میزان ۲۹ میلیارد و ۱۸۳ میلیون دلار، ترکیه ۱۹ میلیارد و ۳۶۳ میلیون دلار، عراق ۱۲ میلیارد و ۵۰۸ میلیون دلار، پاکستان ۳ میلیارد و ۱۲۹ میلیون دلار و افغانستان ۲ میلیارد و ۴۷۹ میلیون دلار بوده است.
کشورهای همسایه ایران با جمعیت حدود ۶۰۰ میلیون نفر، بازار مصرف بزرگی برای محصولات داخلی به شمار می‌آیند همچنین تجارت با کشورهای همسایه مزیت‌های فراوانی از جمله سادگی در مراودات بازرگانی، حفظ امنیت در منطقه، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و غیره را به دنبال دارد با این حال توسعه حضور در این بازار نیازمند حمایت از تولید ملی، تنوع‌بخشی به سبد محصولات صادراتی به‌ویژه براساس نیاز همسایگان، تقویت روابط دو یا چندجانبه و توسعه فعالیت‌های مشترک با همسایگان است.
پاکستان یکی از مهم‌ترین شریک‌های تجاری ایران به شمار می‌آید که مهم‌ترین اقلام وارداتی ایران از این کشور شامل کالاهایی همچون برنج کامل سفید شده، موز و دیگر حیوانات از نوع گاو به جز مولد نژاد خاص است اما آمارها حکایت از آن دارد که حجم کل تجارت بین دو کشور در بهترین حالت به ۳میلیارد و ۱۲۹ میلیون دلار می‌رسد زیرا روابط اقتصادی ایران و پاکستان باوجود ظرفیت‌های عظیم همچنان با موانع ساختاری و اجرایی روبه‌رو بوده و رسیدن به هدف ۱۰ میلیارد دلاری مبادلات تجاری نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ و عملیاتی است که مواردی مانند امضای قرارداد تجارت آزاد و توسعه بازارچه‌های مرزی تا رفع موانع زیرساختی و تقویت نهادهای بخش خصوصی را شامل می‌شود.
مهدی فاطمی کارشناس حوزه پاکستان، در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان آنلاین از ظرفیت‌ها و موانع گسترش روابط تجاری بین ایران و پاکستان سخن می‌گوید. متن کامل این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: چه سیاست‌هایی می‌تواند به رشد پایدار تجارت بین ایران و پاکستان کمک کند؟
ایران بین چهار تا چهار و نیم میلیارد دلار تجارت رسمی و غیر رسمی با پاکستان دارد
فاطمی: کشور ما با پاکستان در حوزه تجارت بین دو و نیم تا سه میلیارد دلار تجارت رسمی دارد که این روند رو به افزایش است، زیرا در هر یک از دو کشور، سهم صادرات و واردات از کشور مقابل به کمتر از پنج درصد یعنی بین دو تا چهار درصد می‌رسد. جدا از این تجارت رسمی، دو کشور از تجارت غیررسمی با یکدیگر برخوردار هستند که کالاهای متنوعی را شامل می شود و مهم‌ترین کالایی که تجارت غیررسمی ما با پاکستان را تشکیل داده و عدد آن به‌طور تقریبی قابل تخمین است، تجارت یا صادرات غیر رسمی گازوئیل ایران به پاکستان است که در سال به سه میلیارد لیتر می‌رسد و در صورتی که قیمت این محصول را با قیمت بازار جهانی محاسبه کنیم، می‌توان گفت که حدود یک و نیم میلیارد دلار صادرات سوخت به پاکستان داریم، همچنین اگر به قیمت مصرف سوخت در پاکستان حساب کنیم که چندان ملاک نیست، قیمت سوخت در پاکستان یک دلار یا ۹۶ صدم دلار و حدود ۲۷۰ روپیه است بنابراین در مجموع ایران بین چهار تا چهار و نیم میلیارد دلار تجارت رسمی و غیر رسمی با پاکستان دارد.
پردیسان آنلاین: هدف‌گذاری دو کشور افزایش حجم مبادلات تا ۱۰ میلیارد دلار اعلام شده، چه موانعی برای تحقق این هدف وجود دارد؟
فاطمی: با اینکه تجارت ایران با پاکستان رو به افزایش است و روند رشد آهسته ای دارد، اما مسئولان دو کشور در زمان ملاقات با همدیگر بارها اعلام کرده‌اند که ما هدفمان رسیدن به تجارت رسمی ۱۰ میلیارد دلاری است در حالی که اکنون با توجه به وضعیت موجود، توانسته‌ایم نزدیک به یک سوم از ظرفیت تجارت بین دو کشور را فعال کنیم. این موضوع را با یک مثال بهتر می‌توان توضیح داد که ما با کشور پاکستان با ۲۵۰ میلیون نفر جمعیت، تجارت سه میلیارد دلاری داریم در حالی که همین تجارت را با کشور افغانستان داریم که حدود ۴۰ میلیون نفر جمعیت دارد.
از یکی دو دهه قبل تاکنون تجارت قابل قبول و مورد انتظاری با پاکستان نداشتیم و مراودات تجاری دو کشور به اندازه قابل قبولی رشد نکرده است را می‌توان در پنج تا شش دسته کلی تقسیم کرد که در بالای این فهرست باید تحریم‌های اقتصادی را قرار داد، همانگونه که بارها مقام‌های پاکستان نیز اشاره کرده‌اند، تحریم‌های یک جانبه آمریکا باعث شده که با پاکستان روابط بانکی نداشته باشیم به همین دلیل به روش‌های غیررسمی با تجار پاکستانی تسویه حساب می‌کنیم و بانک‌های این کشور به دلیل ریسک و ملاحظه تحریم‌های آمریکا با ما هیچ تبادل بانکی ندارند، این مهم ترین مانعی است که حداقل پاکستانی‌ها درباره موانع گسترش تجارت با ایران از آن یاد می‌کنند.
می‌دانیم که حدود ۶۰ درصد از صادرات پاکستان مربوط به بخش نساجی و پوشاک یعنی کدهای ۵۰ تا ۶۳ اچ‌اس است، از سوی دیگر این کشور مزیت‌های دیگری در محصولات کشاورزی، صادرات تجهیزات پزشکی، میوه‌های گرمسیری و دیگر محصولات دارد در حالی که می‌توان گفت از سال ۹۷ کشور ما برای حدود دو هزار قلم کالا قانون ممنوعیت واردات را اعلام کرد و پوشاک یکی از دسته کالاهایی ممنوع شده بود که دلیل این موضوع نیز مشکلات ارزی بود که باعث شد بسیاری از کالاها که در داخل تولید می شدند یا لزومی نداشت وارد کشور شوند، ممنوع اعلام شد و پوشاک از جمله همین کالاها بوده است. ممنوعیت این کالاها به معنای ایجاد محدودیت برای یکی از مزیت‌های صادراتی پاکستان بود به همین دلیل یکی از گلایه‌های مهم مسئولان پاکستان از ایران تعیین ممنوعیت برای مهم‌ترین مزیت‌های محصولات صادراتی به ایران است.
ضعف زیرساخت‌های حمل و نقل در مرزهای چهارگانه ایران با پاکستان یکی از مشکلات است
بر این اساس می‌توان گفت که تعرفه‌های بالا و ممنوعیت‌هایی که بین دو کشور وجود دارد، ورود دو طرف به قرارداد تجارت ترجیحی یا تجارت آزاد را از معنا تهی کرده است، مثال دیگر در این زمینه ممنوعیت‌های فصلی است، فرض کنید کالایی مانند سیب‌زمینی یا گوجه فرنگی در فصلی دچار کمبود یا ازدیاد ناگهانی در بازار می‌شود و ستاد تنظیم بازار نیز تصمیم می‌گیرد که واردات یا صادرات این محصولات را به شکل مقطعی ممنوع کند، این موضوع باعث می‌شود تجارت دو کشور تحت تاثیر قرار بگیرد.
ضعف زیرساخت‌های حمل و نقل در مرزهای چهارگانه ایران با پاکستان یکی از مشکلات است. کشور ما چهار مرز با پاکستان دارد که قدیمی‌ترین آنها مرز تفتان – میرجاوه در شمالی‌ترین نقطه مرز در کشور است که با امکانات بالا، عبور و مرور کالا و مسافران از گذشته از این مرز صورت می‌گرفته است با وجود قدمت این مرز، وقتی از منظر زیرساختی به آن نگاه کنیم، این گونه عنوان می‌شود که در مسیر حرکت از میرجاوه به سمت تفتان، متوجه افول بسیار زیاد در کیفیت زیرساخت‌ها به ویژه جاده می‌شویم و این یکی از مهم ترین موانع ترانزیت کالا بین دو کشور است.
مرز بعدی که بسیار مهم بوده و کاربری مسافری و کالایی دارد، مرز گوادر چابهار در جنوبی‌ترین قسمت دو کشور است این مرز تازه تاسیس بوده اما به سرعت رشد کرده و تلاش می‌کند با جذب سرمایه‌گذاری‌ها توسعه پیدا کند. این مرز به بخاطر نزدیکی به گوادر و چابهار یکی از مهم‌ترین مرزهای دو کشور به شمار می‌رود. سومین مرز مهم، مند و پیشین و مرز چهارم نیز مرز کوهک چدکی یا چیدکی است که مرز سوم و چهارم به دلیل کمبود امکانات و دسترسی نامناسب به آنها آنچنان مرزهای مهمی بین دو کشور نیستند و گفته می‌شود این دو مرز از دو مورد اول امکانات کمتری دارد.
پردیسان آنلاین: ایران و پاکستان چه نقشی می‌توانند در اتصال زیرساخت‌های راه‌آهن، جاده و کریدورهای ترانزیتی در چارچوب طرح‌هایی مانند کریدور اقتصادی چین – پاکستان ایفا کنند؟
فاطمی: در این‌جا می‌توان گفت یکی از فرصت‌های همکاری‌های سه‌گانه بین ایران، پاکستان و چین این است که ما سی‌پک را به مرزهای مشترک بین پاکستان و ایران گسترش دهیم تا حداقل موضوع ترانزیت کالا بین پاکستان و ایران و از راه آن اتصال ایران به چین تسهیل شود.
یکی از فرصت‌های همکاری‌های سه‌گانه بین ایران، پاکستان و چین این است که ما سی‌پک را به مرزهای مشترک بین پاکستان و ایران گسترش دهیم
مانع بعدی که در مسیر گسترش همکاری‌های اقتصادی وجود دارد، دوری مراکز جمعیتی دو کشور از یکدیگر است. برخلاف بسیاری از همسایگانی که در نقشه می‌بینیم مرز خشکی با ایران دارند و تراکم جمعیتی آنها نزدیک به مرز است، در دو کشور افغانستان و پاکستان تراکم جمعیتی در نیمه جنوبی مرز ما بسیار پایین است حتی تراکم جمعیتی کشور ما نیز در نزدیکی پاکستان بسیار کم است و این دوری مراکز جمعیتی دو کشور از یکدیگر یکی از مهم‌ترین موانع تجارت بین دو کشور در حوزه زیرساختی، رفاه، حتی در زمینه رفت و آمد و ترانزیت کالا است یعنی به دلیل تراکم جمعیتی پایین، دو کشور سخت‌تر می‌توانند یا یکدیگر مبادله تجاری داشته باشند به عبارت دیگر هر چه تراکم جمعیتی در منطقه‌ای کمتر باشد، زیرساخت‌های رفاهی برای عبور و مرور نیز کمتر خواهد بود.
تا همین یک ماه گذشته خطوط مستقیم کشتیرانی بین ایران و پاکستان وجود نداشت اما به تازگی چنین زیرساختی ایجاد شده است
مسئله بعدی پیش‌روی گسترش روابط تجاری، بحث ضعف در خطوط هوایی و دریایی است زیرا همانگونه که می‌دانید تا همین یک ماه گذشته خطوط مستقیم کشتیرانی بین ایران و پاکستان وجود نداشت اما به تازگی چنین زیرساختی ایجاد شده است، یعنی کشتی‌ها با یک واسطه به امارات و از آنجا به بنادر پاکستان می‌رفتند. از سوی دیگر ایران پرواز مستقیم به پاکستان ندارد تنها یک روز در هفته و در روز سه‌شنبه یک پرواز از تهران به اسلام آباد انجام می‌شود که قیمت بلیط مستقیم پرواز تهران به اسلام‌آباد نیز به ۱۱ میلیون می‌رسد و حتی در غیر این روز برای سفر از تهران به اسلام آباد باید مسافران از پروازهایی با دو یا یک توقف استفاده کنند که یک توقف در استانبول، مسقط یا دوحه و گانی دو توقف داشته باشند تا به مقصد برسند و این موضوع نیز یکی دیگر از موانع اولیه پیشاتجاری و پیشااقتصادی گسترش تجارت بین دو کشور است زیرا برای تجارت با یک کشور، نخست باید یک ارتباط تسهیل‌شده بین مردم دو کشور با هم به وجود داشته باشد در حالی که اکنون چنین امکانی وجود ندارد یا بسیار سخت در دسترس است و قیمت بلیط پروازهایی با حداقل یک یا دو توقف به ۳۷ تا ۸۰ میلیون تومان می‌رسد که هزینه زیادی برای مسافران ایجاد می‌کند.
پردیسان آنلاین: توافقات تجاری ایران و پاکستان تا چه اندازه با ساختار تعرفه‌ای و سیاست‌های حمایتی داخلی دو کشور همخوانی دارد؟
فاطمی: پیشرفت نکردن قراداد تعرفه ترجیحی و قرارداد تجارت آزاد بین دو کشور تقریباً بحث مفصلی دارد اما به طور خلاصه می‌توان گفت که این دو قرارداد ریشه‌دار هستند. تجارت ترجیحی از سال ۸۰ به بعد قرار بود انجام شود اما دو کشور نتوانستند به عملی شدن آن دست پیدا کنند که این موضوع دلایل زیادی دارد از جمله ایت که تغییرات مدیریتی زیاد در داخل ایران باعث شده مذاکرات مربوط به رسیدن دو کشور به فهرست‌هایی که باید دو کشور بر سر آن برای کاهش تعرفه های ترجیجی توافق کنند به نتیجه نرسد.
در تجارت آزاد نیز همین موضوع است تقریباً از سال ۱۴۰۰ دو سه دور مذاکره بین دو کشور انجام شده و کالاهای حساس برای دستیابی به تجارت آزاد بین دو کشور مبادله شده است، پاکستان فهرست کالاهای حساس خود را برای ایران و ایران برای پاکستان فرستاده است اما دو کشور هنوز نتوانسته‌اند به توافق برسند.
با نگاهی به این دو فهرست، ارزیابی این است که مهم‌ترین دلیل توافق نکردن دو کشور این است که هر دو در عمل روی مهم‌ترین مزیت‌های صادراتی یکدیگر بیشترین میزان تعرفه یا ممنوعیت را اعمال کرده‌ند یا حاضر نیبستند که تعرفه را برای کالاهای مزیت دار یکدیگر کاهش دهند، بنابراین تا زمانی که دو کشور چنین تصمیمی را به دلایل قابل قبول یا غیرقابل قبول داخلی داشته باشند، در عمل نمی‌توان انتظار داشت که پیشرفتی در تجارت آزاد بین دو کشور ایجاد شود.
گفت‌وگو از ناهید شفیعی خبرنگار اقتصادی پردیسان آنلاین
