این نشست به طور ویژه به بازخوانی ظرفیت‌های فلسفه اسلامی در مواجهه با چالش‌های نوظهور فرهنگ و ارتباطات دیجیتال و جایگاه هوش مصنوعی در این میان اختصاص داشت. سخنرانان بر ضرورت رویکردی تلفیقی و نوآورانه میان فلسفه اسلامی، مطالعات فرهنگی و فناوری‌های نوین تأکید کردند و ضرورت طراحی فرهنگی و اجتماعی متناسب با جهان الگوریتمی را برجسته نمودند.
نیازمندی جامعه دیجیتال به معماری فرهنگی
حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا، استد حوزه و پژوهشگر فلسفه اسلامی، سخنران اصلی این نشست با اشاره به اینکه انسان عصر دیجیتال به کلی متفاوت از انسان مورد نظر فارابی است بر وجود «بحران فلسفی» در مواجهه با مسائل نوپدید جهان دیجیتال تأکید کرد.
وی بیان داشت: جامعه امروز با نوعی بحران فلسفی نسبت به پیچیدگی‌ها و سوگیری‌های الگوریتمی فضای سایبری روبرو است و تحقق آرمان‌های مدینه فاضله فارابی در این ساختار ممکن نیست. رجوع صرف به سنت فلسفی یا بازسازی مستقیم اندیشه‌های فارابی و ابن‌سینا برای جهان امروز ناکارآمد است و باید از تلفیق شناختی میان فلسفه اسلامی و مطالعات فرهنگی سایبری بهره گرفت.
حجت الاسلام قائمی‌نیا در تبیین این بحران فلسفی به «کدخوانی اضافی» اشاره کرد و گفت: نباید در مواجهه با مسائل نوظهور دچار استخراج بیش از حد معنا از سنت شد، بلکه باید ظرفیت‌های نشانه‌شناختی و بومی فلسفه اسلامی را به روش نوینی فعال کنیم.
وی تاکید کرد: فضای سایبر متکثرترین شکل قدرت را به وجود آورده و حاکمیت عقل برتر و وحدت رهبری عقلانی که فارابی بر آن تأکید دارد، عملاً در این جهان چندقطبی امکان‌پذیر نیست. همچنین سرعت بالای جریان اطلاعات و سیلاب داده‌ها، فرصت تفکر و درنگ را از انسان دیجیتال می‌گیرد و این مسئله یک بحران معرفت‌شناختی جدی است.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ادامه، ضرورت مطالعات فرهنگی ناظر به فضای سایبر را یادآور شد و گفت: فرهنگ در جامعه دیجیتال به فراساختاری بدل شده که الگوریتم‌ها در بطن آن عمل می‌کنند و نرم‌افزار ذهن کاربران را شکل می‌دهند. این تحول، بازخوانی فلسفه فرهنگ را ضروری می‌سازد.
وی در پایان سخنان خود تأکید کرد: ما باید جامعه مطلوب را در فضای سایبر طراحی کنیم و از ظرفیت‌های معماری اطلاعات برای شکل‌دهی ساختارهای فرهنگی و اجتماعی استفاده نماییم. فلسفه اسلامی و مطالعات فرهنگی در یک رویکرد تلفیقی بردبار و واقع‌بینانه این مسیر را هموار خواهند کرد.
پیام فارابی برای مهار جهان مبتنی بر عدد
در ادامه، حجت‌الاسلام علی‌اصغر اسلامی‌تنها، استادیار مطالعات فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در سخنانی مفصل به محوریت زبان در اندیشه فارابی و اهمیت بازگشت به «کلمه» در برابر «عدد» در عصر هوش مصنوعی پرداخت.
وی فارابی را فیلسوف ارتباطات و فرهنگ در تمدن اسلامی معرفی کرد و گفت: تفاوت اساسی فارابی با دیگر فیلسوفان مسلمان، تمرکز عمیق او بر زبان است؛ موضوعی که به ویژه در رساله الحروف او به اوج می‌رسد.
حجت الاسلام اسلامی‌تنها افزود: فهم فرهنگ یعنی فهم زبان. از نگاه فارابی، واضعان شریعت و زبان یکسان‌اند و سیاست، دین، فرهنگ و سازمان اجتماعی همه بر ساختار زبان بنا شده‌اند. بنابراین زبان نه ابزاری بلکه زیربنای تمدن است.
وی مدینه فاضله فارابی را مدینۀ زبانی خواند و تأکید کرد: دین، در فلسفه فارابی، واسطه انتقال کلی به جزئی و عام به خاص است که با قدرت زبان و خیال تحقق می‌یابد.
حجت الاسلام اسلامی‌تنها همچنین به ماهیت جهان دیجیتال اشاره کرد و گفت: این جهان مبتنی بر عدد و شمارش است و عقل، تناسب و طبیعت را کنار می‌گذارد و در نتیجه، انسان معطوف به عدد می‌شود، در حالی که فارابی انسان معطوف به کلمه را تأکید می‌کند.
وی بازگشت به فارابی را بازگشتی به سرچشمه زبان و خیال و فرهنگ دانست و تأکید کرد: خوانش ارتباطی از فارابی می‌تواند نقطه آغاز فلسفه‌ورزی معاصر در عصر هوش مصنوعی باشد و ما را از رکود و تکرار گزاره‌های کهنه نجات دهد.
صناعت نحو و محدودیت معنا
سیدمحمدعلی غمامی، عضو هیئت علمی و استاد ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم، در ادامه خوانش رایج از هوش مصنوعی و سنت فلسفی را نقد کرد و به تمایز بنیادین میان «صناعت نحو» و «صناعت منطق» در آثار فارابی پرداخت.
وی اظهار داشت: هوش مصنوعی و شبکه‌های اجتماعی را باید در امتداد فناوری‌های نوشتار فهم کرد؛ فناوری‌هایی که گفتار را به نوشتار تبدیل می‌کنند و گوینده را از سخن خود جدا می‌سازند.
غمامی توضیح داد: مدل‌های هوش مصنوعی بر اساس هم‌آیی کلمات و توالی آماری واژگان کار می‌کنند و بیشتر نمایانگر ساختارهای نحوی‌اند تا معنای منطقی. این فناوری‌ها توان تقویت نحو زبان را دارند ولی قادر به درک و تولید منطق و معنای عمیق نیستند.
وی با تاکید بر این نکته، گفت: این نگاه نه به معنای نفی هوش مصنوعی است و نه مذمت آن؛ بلکه شناخت واقع‌بینانه ظرفیت‌ها و محدودیت‌هاست. نباید انتظار داشته باشیم که فناوری‌های مصنوعی بتوانند لایه‌های عمیق معنایی، نیت و شهود فلسفی را بازیابی کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم افزود: سنت فلسفی ما به درستی نظام‌مند و دقیق مطالعه نشده و نکات مهمی در آثار فارابی وجود دارد که مورد غفلت قرار گرفته است. امروز عصر هوش مصنوعی فرصت بازخوانی عمیق فلسفه اسلامی را فراهم آورده است.
خفقان رسانه‌ای و فقدان معرفت در عصر الگوریتم‌ها
مهدی ساعدی، دانشجوی دانشگاه شهید بهشتی، دیگر سخنران این نشست بود که بر نقد وضعیت رسانه‌ای معاصر و خفقان ناشی از هدایت اطلاعات توسط الگوریتم‌ها تأکید کرد.
وی بیان داشت: ورود به فضای رسانه‌ای امروز افراد را به سمت قطب رسانه‌ای خاصی سوق می‌دهد و این موجب خفقان رسانه‌ای می‌شود که بحران اصلی آن کنترل جریان اطلاعات توسط الگوریتم‌ها است.
ساعدی افزود: برخلاف روابط مرشد و مرید گذشته که انتقال معرفت بود، هوش مصنوعی فاقد عمق معنایی و معرفت واقعی است و نمی‌تواند ارتباطات انسانی را به طور بنیادین بازتولید کند.
وی همچنین به لایه‌های رمز و معنا در ارتباطات دینی اشاره کرد و گفت: ارتباطات پیامبران و اولیاء، حامل لایه‌هایی از معناست که فناوری‌های امروز توان درک آن را ندارند.
الگوریتم‌ها؛ ابزار سیر انفسی و آفاقی یا محدودیت فرهنگی؟
عمار جوکار، دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات، در بخش پایانی نشست بر ضرورت استفاده عملی از ظرفیت‌های فلسفی و فرهنگی در فضای رسانه‌های نوین تاکید کرد.
وی گفت: الگوریتم‌های رسانه‌ای و فضای مجازی می‌توانند به ابزارهای سیر انفسی و آفاقی تبدیل شوند؛ موضوعی که قرآن کریم نیز به آن رهنمون کرده است.
جوکار با انتقاد از ضعف بهره‌برداری فرهنگی و معنوی در عرصه رسانه، خواستار بازنگری و تقویت فهم رسانه‌ای مبتنی بر آموزه‌های کهن شد و بیان کرد: درک هوش مصنوعی نباید صرفاً معطوف به کلمات باشد بلکه باید ساختار عددی و الگوریتمی آن را نیز به دقت تحلیل کنیم.
در نهایت نشست هفتم همایش «دین، فرهنگ و فناوری» به وضوح نشان داد که مواجهه با هوش مصنوعی و تحولات فضای دیجیتال نیازمند بازاندیشی بنیادین در فلسفه، فرهنگ و مطالعات ارتباطی است.
همه سخنرانان بر ضرورت ایجاد رویکردی تلفیقی میان فلسفه اسلامی، به‌ویژه اندیشه فارابی، و مطالعات فرهنگی و فناوری‌های نوین تأکید کردند. همچنین بر لزوم طراحی فرهنگی و اجتماعی متناسب با ساختارهای الگوریتمی و جهان دیجیتال و اجتناب از بازسازی‌های سطحی و صرف سنتی تاکید شد.
این پیش‌نشست به عنوان بخشی از سلسله نشست‌های تخصصی همایش بزرگ «دین، فرهنگ و فناوری» در دانشگاه باقرالعلوم(ع) گامی مهم در زمینه بازخوانی ظرفیت‌های فلسفه اسلامی برای عصر هوش مصنوعی و دنیای دیجیتال به شمار می‌رود.
