پردیسان نوین ، گروه استان‌ها- هادی نجف زاده: به خودمان بر می‌گردد؛ این جمله آئینه تمام نمای اقدامات ما در محیط اطرافمان است. همه می‌دانیم که هر نعمت و آفریده ای از خدا حکمتی در آن نهفته است که ممکن است به ذهن و فکر بشر نرسد.
همه اذعان و اعتراف داریم که کفه آنچه از دنیا و آفریده‌های خدا نمی‌دانیم بر کفه دانستنیهایمان سنگینی می‌کند و به همین دلیل بسیاری از مواقع خود ما انسان‌ها با عقل ناقص خود خیلی از نعمت‌ها و آفریده‌های خدا را که هر کدام ممکن است منشأ خیر و برکت در زندگی ما باشد را به ورطه نابودی می‌کشانیم.
محیط زیست اطراف ما یکی از همین اقیانوس های ناشناخته‌ای است که هر از چندگاهی با دست خود و با تکیه بر عدم آگاهی خود از اکوسیستم‌های نعمت آفرین خدادادی آن اقدام به نابودی و یا در شدت کمتری دست به تخریب آن می‌زنیم؛ این اقدامات غیرکارشناسی ما انسان‌ها هم ممکن است شخصی باشد و هم ممکن است تابع سیاست‌ها و تصمیماتی باشد که شاید کمترین نظر کارشناسی در آن دخیل شده باشد.
پرواضح است که طبیعت و محیط زیست اطراف ما در کنار تمام نعمات و محاسنی که برای زندگی بشر دارد ممکن است مخاطراتی نیز در پی داشته باشد و با عرض تأسف باید گفت که مخاطرات هر چند کم اثر آن بیش از نعمات و کاربردهای آن در دید تصمیم گیرندگان به چشم می‌آید و نتیجه آن اقداماتی می‌شود که برای دلسوزان و فعالین این عرصه ناخوشایند است.
ایران کشوری است که بخش عمده آن را بیابان و صحراهای خشک تشکیل می‌دهد. صحراهایی که با یک برنامه ریزی و صدالبته مطالعه همه جانبه می‌تواند منشأ خیر و نعمت برای ما ایرانی‌ها باشد.
اخیراً در بسیاری از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی شاهد انتشار تصاویر و ویدئوهایی از مالچ پاشی بیابان‌های اطراف منطقه کاشان به خصوص در شهر ابوزیدآباد بوده ایم که با واکنش فعالان محیط زیست همراه بوده است.
به این بهانه با اسماعیل کهرم که از سال ۱۳۴۹ تاکنون در عرصه محیط زیست و بوم شناسی ایران فعالیت می‌کند و به قول خودش بیش از ۵۰ سال از عمرش را در بیابان‌های ایران گذرانده است، به گفتگو نشسته‌ایم و این فعال محیط زیست از مالچ پاشی و عوارضی که ممکن است بر طبیعت و حتی زندگی ما انسان‌ها داشته باشد، سخن گفت.
از جمله سوابق کهرم مدیر دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست ایران، مشاور خصوصی محیط زیست در ایران و انگلستان، ناظر پروژه‌های بوم‌شناسی در نقاط مختلف ایران و انگلستان، ناظر پروژه‌های پیشنهادی GEF، UNDP و غیره با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست در ایران و همچنین مشاور رئیس سازمان محیط زیست در امور طبیعی در سال ۱۳۹۲ است و هم اکنون نیز به عنوان همکار پژوهشی در پژوهشگاه مهندسی بحران‌های طبیعی مشغول تدریس و انجام پروژه‌های تحقیقاتی است.
جناب آقای دکتر؛ مالچ پاشی به زبان ساده چیست؟
مالچ ترکیبی از شن و خاک و مواد نفتی است که به گفته متولیان امر برای تثبیت شن‌های روان در بیابان و صحراهای ایران انجام می‌شود.
آیا واقعاً این اقدام مستندات علمی دارد؟!
خیر؛ مالچ پاشی یک کار خلاف و خطا، غیر علمی و غیر منطقی است.
تأثیر مالچ پاشی بر اکوسیستم طبیعی بیابان‌ها و صحراهای ایران چیست؟!
این اقدام برای حیات وحش مضر و همچون سم است. مالچ پاشی حشرات را از بین می‌برد، گیاهان را نابود می‌کند، حیوانات بیابان‌ها به خصوص مارمولک را که جزئی از طبیعت ایران هستند نابود می‌کند که تمام اینها جزو عوارض و تبعاتی است که بر حیات وحش وارد می‌شود.
مالچ پاشی غیر از بیابان‌ها و اطراف منطقه کاشان در منطقه‌ای دیگر نیز انجام می‌شود؟
بله متأسفانه. علل و دلایل مختلفی از طرف متولیان این کار گفته می‌شود و این در حالی است که راه‌های جایگزین بسیاری برای برطرف کردن این مشکلات وجود دارد. یکی از نمونه‌های مالچ پاشی شنزارهای منطقه خوزستان است که من خود دیده ام.
متأسفانه این اقدام در حالی انجام می‌شود که شنزارها قسمتی از طبیعت هستند و زندگی بسیاری از حیوانات مثل مارمولک‌ها و «آگاماها» به شنزارها بستگی دارد. «آگاماها» در طبیعت ایران خیلی مهم هستند چون این حیوانات از حشرات تغذیه می‌کنند و باعث کنترل آنها می‌شوند.
شنزارها همچنین باعث تنفس زمین می‌شوند چون آب را به خود راه می‌دهند و آب اضافه شنزارها تبخیر می‌شود. شنزارها در ارتباط با سایر اکوسیستم‌ها کاملاً مفید و نقش مؤثری در طبیعت ایفا می‌کنند که با مالچ پاشی این اکوسیستم نابود می‌شود.
خوب علت اصلی مالچ پاشی کویرها و شنزارها با توجه به این همه فواید طبیعت اطراف چیست؟
تصور من ایناست که برخی مسئولان متأسفانه می‌خواهند شو و نمایشی داشته باشند تا نشان دهند که کاری انجام می‌دهند. مورد دیگر بودجه‌هایی است که به این کار اختصاص داده شده است و می‌خواهند با این کار مضر و زیان آور برای طبیعت، تنها بودجه‌های تخصیصی را خرج کنند چراکه من فکر می‌کنم مهندسی که مالچ پاشی را امضا کرده است اصلاً نرفته بیابان و صحراهایی که قرار است این کار انجام شود را ببیند.
تأثیر مالچ پاشی بر زندگی شهری چیست؟
یکی از مهمترین اثرات زیان آور مالچ پاشی هجوم حیوانات صحراها به خصوص موش‌ها به شهرها و روستاهای اطراف است. در حقیقت موش‌ها حیواناتی زیرک هستند و وقتی ببینند مواد نفتی ناشی از مالچ پاشی زندگی آنها را تهدید می‌کند از آن منطقه خارج می‌شوند و به مناطق شهری و روستایی اطراف پناه می‌برند که حضور این جوندگان در مناطق مسکونی باعث بروز بیماری‌های فراوانی مثل سالک می‌شود.
یکی از دلایل مالچ پاشی کنترل ریزگردها عنوان شده است. آیا این دلیل مستنداتی دارد؟
به هیچ عنوان. بعد از مالچ پاشی خود این نفت و ذرات شن و خاک تبدیل به ریز گرد می‌شود؛ علت اصلی هم این است که سه یا چهار سال بعد از مالچ پاشی آفتاب داغ صحرا و بیابان‌های مالچ پاشی شده باعث می‌شود که این مواد نفتی به صورت پولک پولک در آمده و با وزش باد این مواد سمی در قالب ریزگرد به مناطق اطراف شهری و یا زمین‌های کشاورزی منتقل می‌شود و برای جلوگیری از بروز این اتفاق بد آنهایی که هر منطقه را مالچ پاشی می‌کنند مجبور هستند در دوره‌های زمانی سه یا چهار ساله این کار را در آن منطقه تکرار کنند.
این در حالی است که مردم مناطق اطراف به این باور می‌رسند که صد رحمت به همان ریزگردهای طبیعی چون حداقل خاک و شن بود و عضوی از طبیعت نه اینکه با این شرایط مجبور هستند ریزگردهای حاوی منابع سمی را باید تحمل کنند.
با این توصیفات چرا اقدامی برای جلوگیری از مالچ پاشی انجام نمی‌شود؟
ما بارها مضرات این کار عبث و بیهوده را از طریق نامه و یا تماس تلفنی و حضوری به مسئولین محلی و کشوری گوشزد کرده‌ایم. منتها تصور می‌کنم این بلا بر می‌گردد به بودجه‌ای که در کل کشور برای این موضوع برای تمام منطقه ایران مصوب شده و همه کشور اقدام به این کار می‌کنند. کسی هم نیست که به حرف ما گوش دهد و کسی هم نیست که بتواند این فرایند را متوقف کند.
آیا مالچ پاشی تأثیری بر آب‌های زیرزمینی هم دارد؟
مطمئناً در دراز مدت تأثیر دارد. ممکن است در ابتدای مالچ پاشی تغییری در سفره‌های آب زیرزمینی مشاهده نشده و باعث تثبیت شن‌ها شود ولی به مرور زمان همانطور که پیش از این گفته شد با تابش آفتاب بر مناطق مالچ پاشی شده این مواد نفتی ابتدا ذوب و روان و بعد به صورت تکه تکه می‌شود. همزمان با بارش باران در این مناطق این تکه‌های نفتی توسط باران شسته شده و وارد سفره‌های زیرزمینی می‌شود. آن وقت کشاورز و یا دامداری که در پایئن دست با هزار بدبختی برای برداشت آب، چاه زده است، به جای آب از چاه نفت بیرون می‌آید.
حقیقت این است وقتی محیط را آلوده کردیم هر چه که در محیط نیز وجود داشته باشد آلوده می‌شود. نمونه آن حتی تولید همین ریزگردهایی است که در منطقه ما بسیار زیاد وجود دارد و هر از چندگاهی گرفتار آن می‌شویم. یکی از علت‌های اصلی تولید این ریزگردها نیز به تخریب محیط زیست اطراف ما در کشورهای منطقه بر می‌گردد. این ریزگردها از شمال آفریقا تا غرب آسیا وجود دارد و در همه کشورها پراکنده می‌شود. این ریزگردها پاسپورت که ندارند و مدام در بین کشورها با توجه به جهش باد جابجا می‌شوند.
تأثیر مالچ پاشی بر خاک چیست؟!
مالچ پاشی باعث مسموم شدن خاک می‌شود. در حقیقت مواد غذایی که ما استفاده می‌کنیم نتیجه فعالیت میلیاردها میلیارد موجودی است که در خاک وجود دارد. برای مثال اگر شما دست خود را وارد خاک‌های باغچه منزل کنید به اندازه هفت، هشت میلیارد میکروب در دستان ما وجود دارد. گیاهان با این میکروب‌ها زندگی می‌کنند چون این میکروب‌ها به گیاهان غذا و اکسیژن می‌دهند.
وقتی که مالچ پاشی می‌شود این میکروب‌ها توسط مواد نفتی از بین می‌رود.
و این یعنی نابودی خاک که سال‌ها برای تولید آن زمان برده شده است. درست است؟
بله؛ دقیقاً. همانطور که می‌دانید خاک کشاورزی ۳۰ سانتی متر عمق دارد. یعنی در این ۳۰ سانتی متر این میکروب‌های مغذی برای گیاهان وجود دارد و باعث رشد آنان می‌شود. طبیعت خاک را ایجاد نکرده ولی سنگ را ایجاد کرده است. سنگ بر اثر تبادلات فرسایشی سرد شده و با دخالت دیگر عوامل طبیعی همانند باد و آفتاب و باران و غیره تبدیل به خاک می‌شود. این پروسه چندین قرن طول می‌کشد تا خاکی مناسب پرورش گیاهان برای انسان فراهم شود. با مالچ پاشی به راحتی این خاک مسموم شده و از بین می‌رود.
آیا مالچ پاشی در دیگر کشورها نیز انجام می‌شود؟
بعد از مالچ پاشی شنزارهای خوزستان من جست و جویی کردم و بعد از آن نامه‌ای به استاندار این استان نوشته و خواستار توقف این کار شدم. مالچ پاشی در هیچ کجای دنیا سابقه ندارد و هیچ کشوری این کار را انجام نداده است. به عبارتی می‌توان گفت این یک اختراع ایرانی است که مواد نفتی را بر روی شنزار می‌ریزند تا جلوی ریزگرد را بگیرند.
راه پیشنهادی شده برای جایگزینی مالچ پاشی چیست؟
به نظر من بهترین راه کاشت درختچه‌های تاغ و گز در صحراها و بیابان‌های اطراف است چراکه درختچه‌های تاغ و گز با خشکی و بی آبی کاملاً سازگار هستند و این باعث می‌شود به راحتی این درختچه‌ها خاک را تثبیت کنند. از طرفی وجود این درختچه‌ها باعث می‌شود همانند یک تور که بر روی خاک بیاندازیم، خاک را در سر جای خود نگه دارد و اجازه نمی‌دهد که خاک به جای دیگر منتقل شود و در نتیجه از وقوع ریزگردها جلوگیری می‌شود. علاوه بر این وجود این درختچه‌ها باعث حفظ اکوسیستم طبیعی صحراها و بیابان‌های اطراف و همچنین استفاده از چوب و دیگر فرآورده‌های این درختان می‌شود.
به نظر می‌رسد یکی از بهترین راه‌های جلوگیری از بروز مخاطرات بیابان‌ها و صحراهای اطراف ایران به خصوص در کویر مرکزی ایران در منطقه کاشان استفاده از پوشش گیاهی مناسب است به نحوی که علاوه بر جلوگیری از بروز مخاطرات گفته شده باعث حفظ اکوسیستم محیط زیستی و همچنین بهره‌مندی انسان‌ها از این پوشش گیاهی می‌شود.
از دیگر مزیت‌های استفاده از این پوشش‌های گیاهی بروز جلوه‌های بصری است که می‌تواند باعث پدید آوردن صحنه‌های بدیع و زیبایی در بیابان‌ها شود. به هر حال همه ایمان داریم اگر در منطقه‌ای پوششی از گیاهان برای جلوگیری از اتفاقاتی همچون تولید ریزگرد استفاده شود بسیار زیباتر از پوششی از مواد نفتی است.
این امید وجود دارد که با هشدارهای داده شده توسط فعالین و دوستداران محیط زیست راه‌های جایگزین برای جلوگیری از مخاطرات و یا تهدیدهای محیط زیست انجام شود تا علاوه بر بهره‌مندی از این طبیعت خدادادی شاهد حفظ محیط زیست برای نسل‌های آینده خود هم باشیم.
