به گزارش پردیسان آنلاین، تجارت خارجی محصولات کشاورزی در ایران، به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد غیرنفتی، نقش برجسته‌ای در تعاملات اقتصادی کشور با بازارهای جهانی ایفا می‌کند. بر اساس گزارش‌های اخیر، ایران با تولید سالانه حدود ۱۲۵ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی، نه تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کند، بلکه با صادرات بخشی از این محصولات، به افزایش درآمدهای ارزی و تقویت امنیت غذایی ملی کمک می‌نماید. با این حال، نوسانات ارزش صادرات و واردات این بخش، تحت تأثیر عواملی مانند تغییرات نرخ ارز، سیاست‌های تجاری بین‌المللی و شرایط آب‌وهوایی قرار دارد که پایداری این بازار را با چالش مواجه می‌سازد.
صادرات محصولات کشاورزی ایران شامل اقلامی همچون پسته، خرما، بادام، سیب، کشمش و زعفران است که به کشورهای عراق، افغانستان، هند و امارات صادر می‌شود. از سویی، واردات محصولاتی همچون غلات، دانه‌های روغنی و شکر نیز به دلیل نیازهای داخلی و محدودیت‌های تولیدی، بخش قابل توجهی از بازار را تشکیل می‌دهد. بر اساس آمارهای سال ۲۰۲۴، سهم ارزش این محصولات از کل صادرات غیرنفتی ۱۲٫۸ درصد و از کل واردات ۲۱٫۸ درصد بوده است که نشان‌دهنده اهمیت دوگانه این بخش در اقتصاد است.
یکی از مشکلات اصلی تجارت کشاورزی ایران، ناپایداری در ارزش صادرات و واردات است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که شاخص بی‌ثباتی کوپاک تعدیل‌شده برای ۲۶ محصول صادراتی و ۲۲ محصول وارداتی، نوسانات قابل توجهی را در دوره‌های مختلف به ثبت رسانده است. افزون بر این، در مقایسه با واردات، حجم صادرات کشاورزی از نظر وزنی و ارزشی کمتر است. همچون در دو ماهه سال ۱۴۰۳، صادرات کشاورزی تنها ۷٫۴ درصد از حجم کل تجارت خارجی کشور را تشکیل داده است. این اختلال توازن، ضرورت بازنگری در سیاست‌های حمایتی و بازاریابی بین‌المللی را مطرح می‌کند.
با وجود چالش‌ها، تنوع و کیفیت بالای برخی محصولات کشاورزی ایران، فرصت‌هایی برای گسترش صادرات فراهم کرده است. شرکت‌های داخلی با تأکید بر مزیت‌های رقابتی محصولات بومی، نقش مهمی در جذب بازارهای هدف ایفا می‌کنند. همچنین، مطالعات نشان می‌دهد که عواملی همچون بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تسهیل گمرکی و افزایش مشارکت بخش خصوصی می‌توانند به رشد صادرات کمک کنند. از سوی دیگر، واردات هوشمندانه محصولات مورد نیاز می‌تواند به کاهش فشار بر منابع داخلی و تعدیل قیمت‌ها منجر شود.
تجارت کشاورزی ایران در مسیر توسعه پایدار نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای کاهش وابستگی به واردات و افزایش توان رقابتی صادرات است. آگاهی از بازارهای هدف، تقویت برندینگ محصولات بومی و جلوگیری از اشتباهات رایج تجار تازه‌کار مانند عدم تحقیق کافی درباره قوانین گمرکی، از جمله راهکارهای کلیدی برای موفقیت در این حوزه است. با توجه به پتانسیل بالای تولید داخلی، تحقق این اهداف می‌تواند ایران را به یکی از بازیگران مؤثر در بازار جهانی کشاورزی تبدیل کند.
تحول در تجارت کشاورزی ایران: از همسایگان تا جهان
مهدی سروی، کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت و گو با خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار کرد: بررسی وضعیت تجارت محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که بیش از ۷۵ درصد از مبادلات این حوزه با کشورهای همسایه انجام می‌شود. این بدان معنا نیست که مبادی واردات و صادرات این کشورها هستند، بلکه از مسیر آن‌ها برای صادرات به یا واردات به سایر نقاط جهان استفاده می‌شود.
وی افزود: عملیات بانکی مربوط به واردات و صادرات محصولات کشاورزی در کشورهای همسایه انجام می‌گیرد، در حالی که مقاصد نهایی واردات و صادرات بیشتر کشورهای اوراسیا، آمریکای جنوبی، آفریقا و جنوب شرق آسیا هستند. گزارش‌های گمرکی، به ویژه در مورد مبادی واردات، کشورهای همسایه همچون ترکیه، امارات، عمان و عراق را نشان می‌دهند که این امر ممکن است تصور غلطی از تمرکز عمده تجارت خارجی کشور در این چند کشور ایجاد کند.
کارشناس اقتصاد کشاورزی تصریح کرد: برای تنوع بخشی به مقاصد صادراتی و مبادی وارداتی محصولات کشاورزی، برنامه‌های متعددی در سال‌های گذشته طراحی و اجرا شده است. با این حال، تمرکز فعلی دولت بر گسترش روابط تجاری با کشورهای همسایه، آفریقا و آمریکای جنوبی است.
سروی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که سالانه بیش از ۵ میلیارد دلار کالاهای اساسی از برزیل وارد می‌شود، در حالی که صادرات به این کشور حدود ۱.۵ میلیارد دلار است که یک سوم از کالاهای اساسی کشور از برزیل تأمین می‌شود. یک مطالعه موردی نشان می‌دهد که می‌توان با تعادل صادرات و واردات، هزینه‌های واردات را کاهش داد و از این طریق به بهبود معیشت مردم کمک کرد و همچنین، می‌توان با عمیق‌تر کردن روابط تجاری، حجم مبادلات تجاری با برزیل را افزایش داد.
وی بیان کرد: محصولات وارداتی عمده شامل ذرت، نهاده‌های دامی، گندم، روغن و شکر و محصولات صادراتی شامل مرکبات، میوه‌ها، سبزیجات و صیفی‌جات هستند. کاهش وابستگی به واردات نهاده‌های دامی و کالاهای اساسی، همراه با افزایش کیفیت و کاهش ضایعات در صادرات، به بهبود تراز تجاری بخش کشاورزی کمک می‌کند.
کارشناس اقتصاد کشاورزی با اشاره به خودکفای در گندم در سال جاری خاطرنشان کرد: در سال جاری، کشور در تولید گندم به خودکفایی رسیده و واردات آن به صفر رسیده است. با این حال، ارتقای کیفیت گندم در مراحل ذخیره‌سازی، حمل و نقل و تولید آرد از اهمیت بالایی برخوردار است. در حال حاضر، گندم تولیدی با کیفیت است، اما در مراحل بعدی دچار افت کیفیت می‌شود. اصلاح مداخلات دولتی و پرداخت یارانه نان به گونه‌ای که منجر به افزایش بهره‌وری و کیفیت شود، ضروری است.
سروی با بیان چالش‌ها و ارائه راهکار برای آن‌ها عنوان کرد: یکی از چالش‌های جدی در واردات محصولات کشاورزی، خرید کالا از طریق واسطه‌ها و شرکت‌های تجاری است که افزایش قیمت‌ها را در پی دارد. برای رفع این مشکل، پیشنهاد می‌شود که با مبادی اصلی واردات همچون برزیل، آرژانتین و کشورهای جنوب شرق آسیا (هند و پاکستان)، ارتباط مستقیم و مستقل برقرار شود. ایجاد بنادر اختصاصی و استفاده از کشتی‌های فله‌بر دو طرفه و انجام قراردادهای تولیدی پیش از فصل برداشت، می‌تواند هزینه‌های واردات را تا ۳۰ درصد کاهش دهد و به صرفه‌جویی ارزی و بهبود معیشت مردم کمک کند.
وی افزود: در بخش صادرات، رعایت پروتکل‌های بهداشتی و قرنطینه در کشورهای مقصد اهمیت زیادی دارد. برنامه‌ریزی برای تولید کالاهای صادرات‌محور، متناسب با بازارهای هدف و جلوگیری از ایجاد موانع غیرضروری، برای بلندمدت‌تر شدن برنامه‌ریزی‌ها ضروری است و همچنین، بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل، به ویژه تکمیل کریدور شمال-جنوب، که در سطح مقامات عالی دو کشور ایران و روسیه مورد تاکید قرار گرفته، اما در عمل پیشرفت چندانی نداشته، برای تسهیل واردات و صادرات ضروری است.
کارشناس اقتصاد کشاورزی تصریح کرد: در شرایط تحریم، همکاری با کشورهایی که با سیاست‌های تحریمی همسو نیستند، همچون روسیه و چین، بسیار حائز اهمیت است. باید به سمت تجارت راهبردی با این کشورها حرکت کرد.
سروی ادامه داد: در مورد چین، توافقنامه ۲۵ ساله، با وجود برخی اقدامات مثبت، در حوزه کشاورزی پیشرفت چندانی نداشته است و می‌توان از ظرفیت‌های چین برای تأمین برخی از کالاهای اساسی مورد نیاز و کاهش وابستگی به شبکه تحریم‌کنندگان استفاده کرد.
وی بیان کرد: در مورد روسیه، علاوه بر توافقات موجود و پیوستن احتمالی به پیمان اوراسیا، تکمیل کریدور شمال-جنوب و بهبود زیرساخت‌های ریلی و حمل‌ونقل بسیار مهم است. در همکاری با هر دو کشور، مسئله مهم دیگر، اصلاح زیرساخت‌های بانکی و تراکنش‌های مالی است تا از استفاده از شبکه‌های پرداخت تحریمی جلوگیری شود.
به گزارش پردیسان آنلاین، تجارت کشاورزی ایران در سال گذشته با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبه‌رو بود. با وجود نوسانات در ارزش صادرات و واردات، این بخش یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصاد غیرنفتی ایران به شمار می‌رود. برای توسعه پایدار این بخش، ضروری است که با برنامه‌ریزی دقیق برای کاهش وابستگی به واردات و افزایش توان رقابتی صادرات، ایران را به یکی از بازیگران مؤثر در بازار جهانی کشاورزی تبدیل کرد. همچنین، تسهیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تسهیل گمرکی و افزایش مشارکت بخش خصوصی می‌توانند به رشد صادرات کمک کنند. با توجه به پتانسیل بالای تولید داخلی، تحقق این اهداف می‌تواند به رونق اقتصادی و امنیت غذایی ملی کمک کند.
