به گزارش پردیسان آنلاین، پسماندهای الکترونیکی یا همان ضایعات دیجیتال، یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی عصر حاضر به شمار می‌روند و این نوع پسماندها شامل انواع وسایل برقی و الکترونیکی از کار افتاده یا قدیمی هستند که دیگر قابل استفاده نبوده و دور انداخته می‌شوند.
از تلفن‌های همراه و لپ‌تاپ‌های قدیمی گرفته تا یخچال‌ها، ماشین‌های لباسشویی، تلویزیون‌ها، پرینترها، باتری‌ها و حتی سیم‌ها و کابل‌ها، همگی بخشی از این چرخه عظیم زباله‌های مدرن را تشکیل می‌دهند، سرعت پیشرفت فناوری و گرایش جامعه به استفاده از محصولات جدیدتر و به‌روزتر موجب شده است که عمر مفید وسایل الکترونیکی به شدت کاهش یابد و در نتیجه حجم این نوع پسماند در جهان هر ساله افزایش یابد و به همین دلیل، پسماند الکترونیکی اکنون به عنوان یکی از سریع‌ترین جریان‌های زباله رو به رشد در جهان شناخته می‌شود.
آمارها نشان می‌دهند که جهان سالانه بیش از ۵۰ میلیون تن پسماند الکترونیکی تولید می‌کند و پیش‌بینی می‌شود که این رقم در سال‌های آینده به بیش از هفتاد میلیون تن برسد و این حجم عظیم نه تنها فشار سنگینی بر محیط‌زیست وارد می‌کند، بلکه اگر مدیریت نشود، می‌تواند به بحرانی جهانی تبدیل شود.
کشورهای توسعه‌یافته به دلیل مصرف بالای تجهیزات دیجیتال، سهم بیشتری در تولید این زباله‌ها دارند، اما کشورهای در حال توسعه نیز به‌واسطه رشد سریع فناوری و دسترسی گسترده‌تر به لوازم الکترونیکی، به سرعت در حال افزایش تولید پسماندهای الکترونیکی هستند و این موضوع نشان می‌دهد که معضل یادشده تنها مختص یک منطقه خاص نیست، بلکه بحران مشترکی است که تمام کشورها ناگزیر از مواجهه با آن هستند.
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های پسماند الکترونیکی، تهدیدات زیست‌محیطی آن است، این نوع زباله‌ها حاوی فلزات سنگین و مواد سمی همچون سرب، جیوه، کادمیوم و کروم هستند که در صورت ورود به خاک و منابع آبی می‌توانند اثرات جبران‌ناپذیری بر سلامت انسان و حیات وحش برجای گذارند و برای مثال سرب می‌تواند به سیستم عصبی آسیب‌های جدی وارد کند، جیوه موجب اختلالات مغزی و کلیوی شود و کادمیوم نیز آثار منفی شدیدی بر ریه و استخوان‌ها برجای گذارد.
رهاسازی غیراصولی این مواد در طبیعت، نه‌تنها خاک و آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کند، بلکه زنجیره غذایی انسان و حیوانات را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، بنابراین، بی‌توجهی به مدیریت صحیح این پسماندها می‌تواند نسل‌های آینده را نیز با بحران‌های جدی مواجه سازد.
در کنار تهدیدات، پسماندهای الکترونیکی فرصتی بزرگ نیز در دل خود نهفته دارند، این وسایل دورریختنی حاوی فلزات گرانبهایی همچون طلا، نقره، مس و پالادیوم هستند که استخراج آنها از دل تجهیزات فرسوده می‌تواند ارزش اقتصادی هنگفتی ایجاد کند.
برآوردها نشان می‌دهد ارزش مواد بازیافتی موجود در پسماندهای الکترونیکی سالانه بیش از شصت میلیارد دلار است، در واقع، اگر کشورها بتوانند نظامی کارآمد برای جمع‌آوری و بازیافت این پسماندها ایجاد کنند، نه تنها از آلودگی محیط‌زیست جلوگیری می‌شود، بلکه می‌توان از این فرآیند به‌عنوان منبعی درآمدزا و حتی موتور محرکی برای ایجاد اشتغال بهره برد.
با این حال، مدیریت پسماندهای الکترونیکی با چالش‌های جدی روبه‌رو است؛ نبود فرهنگ تفکیک و آگاهی عمومی از اهمیت جداسازی وسایل الکترونیکی فرسوده، یکی از موانع اصلی به شمار می‌رود و بسیاری از مردم هنوز این وسایل را همچون زباله‌های معمولی در سطل‌های خانگی می‌اندازند و علاوه بر این، کمبود زیرساخت‌های مناسب برای بازیافت اصولی، هزینه‌های بالای فناوری‌های مدرن و حتی قاچاق پسماند به کشورهای فقیرتر، مشکلات موجود را دوچندان کرده است.
در بعضی موارد، کشورهای ثروتمند پسماندهای الکترونیکی خود را به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌کنند که این امر به گسترش آلودگی و بروز بحران‌های زیست‌محیطی در مناطقی آسیب‌پذیرتر منجر می‌شود.
راهکارهای مختلفی برای مقابله با این بحران جهانی پیشنهاد شده است که نخستین و مهم‌ترین گام، آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی درباره نحوه برخورد با وسایل الکترونیکی مستعمل است؛ مردم باید بدانند که تلفن همراه یا رایانه قدیمی، زباله عادی محسوب نمی‌شود و باید به مراکز خاص بازیافت تحویل داده شود.
دومین اقدام، ایجاد مراکز رسمی جمع‌آوری و تقویت زیرساخت‌های بازیافت با استفاده از فناوری‌های نوین است که در کنار این موارد، تصویب قوانین سختگیرانه برای تولیدکنندگان و الزام آنان به بازپس‌گیری و بازیافت محصولاتشان نیز می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود و در سطح کلان‌تر، حرکت به سوی اقتصاد چرخشی و طراحی محصولاتی با قابلیت استفاده مجدد یا بازیافت آسان‌تر، راهکاری پایدار برای آینده به شمار می‌رود.
کمتر از یک درصد پسماندهای شهر اصفهان الکترونیکی است
غلامرضا ساکتی، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان با اشاره به اقدامات شهرداری برای مدیریت پسماندهای الکترونیکی به خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: پسماندهای الکترونیکی از جمله زباله‌هایی هستند که ماهیت متفاوتی نسبت به سایر انواع پسماند دارند و نیازمند مدیریت تخصصی هستند.
وی ادامه می‌دهد: در اصفهان ما برای جمع‌آوری این نوع پسماندها فراخوان داده‌ایم و در حال حاضر در تمام ایستگاه‌های جمع‌آوری پسماند خشک، پسماندهای الکترونیک نیز دریافت می‌شود و پس از جمع‌آوری، این پسماندها به شرکت‌های تخصصی بخش خصوصی ارسال می‌شوند تا مراحل تفکیک و بازیافت روی آنها انجام گیرد.
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: واقعیت این است که وظیفه سازمان مدیریت پسماند تنها اجرای مستقیم عملیات نیست، بلکه همان‌طور که از نام آن پیدا است، بخشی از مسئولیت ما سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی است.
ساکتی می‌گوید: ما در اصفهان شرکت‌های تخصصی متعددی داریم که فرایند جداسازی و بازیافت پسماندهای الکترونیکی را انجام می‌دهند و شهرداری بیشتر در حوزه جمع‌آوری و مدیریت کلان نقش ایفا می‌کند.
وی درباره فرایند بازیافت این نوع پسماندها اضافه می‌کند: پسماندهای الکترونیک پس از جمع‌آوری، بر اساس اجزای مختلف خود از جمله فلزات، بردهای الکترونیکی، پلاستیک‌ها و سایر مواد ارزشمند دسته‌بندی و جداسازی می‌شوند.
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان خاطرنشان می‌کند: حدود ۸۰ درصد این اقلام قابلیت بازیافت دارند، اما بخشی از آنها به دلیل نبود فناوری لازم یا ماهیت غیرقابل بازیافت، به صورت بهداشتی دفن می‌شوند و برای مثال لامپ‌های مهتابی هنوز در کشور به‌طور کامل بازیافت نمی‌شوند، اما کیس‌های کامپیوتر تقریباً به صورت کامل قابل بازیافت هستند.
ساکتی با بیان اینکه سهم پسماندهای الکترونیکی از کل پسماند خشک شهر بسیار ناچیز است، می‌گوید: این نوع پسماندها کمتر از یک درصد کل پسماند خشک را تشکیل می‌دهند و یکی از دلایل این موضوع به فرهنگ نگهداری وسایل الکترونیک در منازل بازمی‌گردد و بسیاری از شهروندان وقتی موبایل یا وسیله‌ای خراب می‌شود، آن را دور نمی‌اندازند و در کشو یا انباری نگه می‌دارند، به همین دلیل هنوز حجم ورودی این نوع پسماندها به چرخه مدیریت شهری کم است و همین امر موجب شده سرمایه‌گذاری در این حوزه چندان اقتصادی نباشد.
وی ادامه می‌دهد: سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی پسماند تنها زمانی مقرون به صرفه خواهد بود که ورودی مواد اولیه به خطوط پردازش یا بازیافت به صورت مستمر و کافی تأمین شود.
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: اگر حجم ورودی کاهش یابد یا استمرار نداشته باشد، خطوط تولید و بازیافت با مشکل اقتصادی روبه‌رو می‌شوند و حتی ممکن است متوقف شوند و این مسئله یکی از چالش‌های اصلی ما در حوزه صنایع تبدیلی پسماند است.
ساکتی با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌سازی در این زمینه تصریح می‌کند: برای آنکه بتوانیم چرخه بازیافت پسماندهای الکترونیکی را به طور کامل فعال کنیم، لازم است فرهنگ تحویل وسایل مستعمل الکترونیکی در میان شهروندان نهادینه شود و تا زمانی که این وسایل در منازل انبار شوند و وارد چرخه جمع‌آوری نشوند، امکان توسعه پایدار صنایع تبدیلی وجود ندارد.
وی خاطرنشان می‌کند: شهرداری در آینده بخشی از شهرک پسماند خشک را به طور ویژه به جمع‌آوری و پردازش پسماندهای الکترونیک اختصاص خواهد داد تا این فرایند با تمرکز بیشتر و فناوری‌های نوین دنبال شود، این موضوع هم برای حفظ محیط‌زیست و هم برای بهره‌برداری اقتصادی از مواد باارزش الکترونیکی بسیار ضروری است.
تولید پسماندهای الکترونیکی و الکتریکی در جهان و ایران در حال افزایش است
ابوعلی گلزاری، دکترای مدیریت پسماند به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: جمع‌آوری و مدیریت پسماندهای الکترونیکی و الکتریکی یکی از چالش‌های زیست‌محیطی مهم است، این پسماندها به سه روش جمع‌آوری می‌شوند.
وی می‌افزاید: در روش اول بسیاری از کشورها و شهرها مراکزی دارند که مردم می‌توانند وسایل الکترونیکی قدیمی خود را به‌طور مستقیم به آنجا تحویل دهند این مراکز ممکن است دستگاه‌ها را تعمیر کنند یا قطعات قابل‌استفاده آنها را بازیابی کنند و در ازای آنها مبلغی به مردم پرداخت کنند، پس از جمع‌آوری، پسماندهای الکترونیکی به مراکز تفکیک و بازیافت ارسال می‌شوند و در این مراکز، قطعات مختلف همچون فلزات، پلاستیک‌ها و مواد شیمیایی تفکیک و جداسازی می‌شوند.
دکترای مدیریت پسماند ادامه می‌دهد: روش دوم شامل مراکز بازیافت است که به‌طور معمول فروشگاه‌ها یا شرکت‌ها برنامه‌هایی برای بازپس‌گیری وسایل الکترونیکی دارند. این برنامه‌ها تحت عنوان امتداد مسئولیت تولیدکننده شناخته می‌شوند. به این معنا که اگر یک لپ‌تاپ توسط یک شرکت تولید شده باشد، آن شرکت می‌تواند اعلام کند که پس از پایان عمر مفید دستگاه، آن را باز پس گرفته و یا به ازای آن تخفیفی یا مزایایی به خریدار ارائه دهد.
گلزاری اضافه می‌کند: روش سوم جمع‌آوری پسماند الکترونیک، به شهرداری‌ها مربوط می‌شود که شهرداری‌ها می‌توانند از طریق سیستم‌های جمع‌آوری پسماند، این نوع زباله‌ها را از سطح شهر جمع‌آوری و به مراکز بازیافت منتقل کنند و در حال حاضر، در کشور ما به صورت سیستماتیک و سازمان‌یافته مرکزی برای جمع‌آوری پسماندهای الکترونیکی وجود ندارد و این مسئله نیازمند توجه و برنامه‌ریزی بیشتر است.
وی اظهار می‌کند: با توجه به تفاوت بین پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی بعضی وسایل ممکن است شامل هر دو نوع پسماند باشند، به‌عنوان مثال، یک تلویزیون می‌تواند دارای قطعات الکتریکی و الکترونیکی باشد، اما به‌طور کلی به‌عنوان پسماند الکترونیکی طبقه‌بندی می‌شود.
دکترای مدیریت پسماند اضافه می‌کند: تولید پسماندهای الکترونیکی و الکتریکی (E-waste) در جهان و ایران به‌طور قابل توجهی در حال افزایش است، که این مسئله به‌دلیل رشد سریع فناوری و افزایش استفاده از وسایل الکترونیکی است.
گلزاری می‌گوید: طبق گزارش‌های بین‌المللی در سال ۲۰۲۱، حدود ۵۳.۶ میلیون تن پسماند الکترونیکی در سراسر جهان تولید شد و پیش‌بینی می‌شود که این مقدار تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۷۴ میلیون تن برسد، که نشان‌دهنده افزایش قابل توجهی در تولید این نوع پسماندها است.
وی ادامه می‌دهد: در ایران، تولید پسماندهای الکترونیکی به نسبت جهانی کمتر است، اما همچنان در حال افزایش است و برآوردهای مختلف نشان می‌دهد که ایران سالانه حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزار تن پسماند الکترونیکی تولید می‌کند که این مقدار به‌دلیل رشد سریع استفاده از وسایل الکترونیکی و تغییرات سریع تکنولوژی در حال افزایش است.
دکترای مدیریت پسماند می‌گوید: ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای پیشرفته صنعتی، تولید پسماند الکترونیکی کمتری دارد، اما مدیریت این پسماندها همچنان چالش‌های بزرگی را ایجاد کرده است و نبود زیرساخت‌های مناسب برای جمع‌آوری و بازیافت پسماندهای الکترونیکی یکی از مشکلات اصلی است و به‌طور کلی، افزایش تولید پسماندهای الکترونیکی در جهان و ایران نیازمند توجه بیشتر به مدیریت این پسماندها، توسعه زیرساخت‌های بازیافت و افزایش آگاهی عمومی است.
گلزاری اضافه می‌کند: در ایران، تولید پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی به‌طور مستمر در حال افزایش است و این افزایش به‌دلیل رشد سریع استفاده از وسایل الکتریکی و الکترونیکی، تغییرات سریع تکنولوژی و افزایش جمعیت و شهرنشینی است که برای درک بهتر تفاوت بین میزان تولید پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی، باید به ترکیب این دو نوع پسماند در ایران توجه کرد.
دکترای مدیریت پسماند با بیان اینکه پسماندهای الکتریکی به‌دلیل حجم بیشتر و استفاده گسترده‌تر از لوازم خانگی و ابزارهای برقی در مقایسه با وسایل الکترونیکی کوچک، سهم بیشتری از کل پسماندها را تشکیل می‌دهند، اظهار می‌کند: این دسته از پسماندها شامل وسایلی است که به‌دلیل بزرگ‌تر بودن و داشتن قطعات مکانیکی و برقی بیشتر، حجم و وزن بالاتری دارند.
گلزاری می‌گوید: پسماندهای الکترونیکی اگرچه حجم کمتری نسبت به پسماندهای الکتریکی دارند، اما از نظر اقتصادی و زیست‌محیطی بسیار مهم هستند. این نوع پسماندها حاوی فلزات گران‌بها و مواد شیمیایی خطرناک هستند که نیاز به بازیافت دقیق و ایمن دارند.
وی بیان می‌کند: مشکل اصلی این است که در کشور هنوز تفکیک پسماند از مبدأ را به درستی انجام نمی‌دهیم و اگر تفکیک از مبدأ انجام نشود، امکان جمع‌آوری و بازیافت پسماندهای الکترونیکی نیز وجود نخواهد داشت. برای مدیریت صحیح، باید سیستم‌هایی طراحی شود که امکان جداسازی پسماندهای الکترونیکی از سایر زباله‌ها را فراهم کند.
دکترای مدیریت پسماند می‌افزاید: ۷۰ درصد از فلزات سنگینی که در شیرابه‌های زباله‌ها پیدا می‌شوند، مربوط به پسماندهای الکترونیکی است و مدیریت صحیح نداشتن برای این گونه از پسماندها می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی جدی به همراه داشته باشد، بنابراین توجه به تفکیک و جمع‌آوری این نوع پسماندها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
گلزاری می‌گوید: پسماندهای الکترونیکی حاوی طیف گسترده‌ای از فلزات سنگین هستند که نه تنها سمی‌اند، بلکه تأثیرات منفی بسیاری بر محیط زیست و سلامت انسان دارند.
وی ادامه می‌دهد: جیوه در لامپ‌های فلورسنت، سوئیچ‌ها، و بعضی باتری‌ها وجود دارد که بسیار سمی است و می‌تواند سبب آسیب به مغز، کلیه‌ها و سیستم عصبی شود، همچنین می‌تواند به زنجیره غذایی وارد شده و در آن تجمع پیدا کند و از دیگر فلزات می‌توان به کادمیوم اشاره کرد که در باتری‌های قابل شارژ (نیکل-کادمیوم)، نیمه‌هادی‌ها، و بعضی پوشش‌های الکتریکی هستند و موجب آسیب به کلیه‌ها، استخوان‌ها و سیستم تنفسی می‌شود، همچنین کادمیوم به‌دلیل توانایی در تجمع در بدن به‌عنوان یک ماده سرطان‌زا شناخته می‌شود.
دکترای مدیریت پسماند اضافه می‌کند: کروم شش‌ظرفیتی (Hexavalent Chromium)، آرسنیک (Arsenic)، نیکل (Nickel)، آنتیموان (Antimony) و باریوم (Barium) از دیگر فلزات سنگین و خطرناک در وسایل الکترونیکی هستند.
گلزاری با اشاره به اینکه این فلزات سنگین اگر به‌طور صحیح بازیافت و مدیریت نشوند، می‌توانند به خاک، آب و هوا نفوذ کنند و به محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها آسیب جدی برسانند، ادامه می‌دهد: مدیریت پسماندهای الکترونیکی و بازیافت این فلزات به‌صورت ایمن و مؤثر بسیار ضروری است.
وی ادامه می‌دهد: در کنار آسیب‌های گفته شده باید به این نکته توجه کرد که پسماندهای الکترونیکی حاوی مواد ارزشمندی نیز هستند و غنای بعضی از این مواد ارزشمند در پسماندهای الکترونیکی گاهی تا ۲۰ برابر بیشتر از غنی‌ترین معادن طبیعی است و به همین دلیل به این پسماندها «معادن شهری» می‌گویند، این مسئله اهمیت بازیافت و مدیریت صحیح پسماندهای الکترونیکی را دوچندان می‌کند.
دکترای مدیریت پسماند اظهار می‌کند: پسماندهای الکترونیکی، به‌ویژه بردهای مدار چاپی (PCB) موبایل‌ها، حاوی فلزات ارزشمندی هستند که می‌توان آنها را بازیافت کرد و دوباره به چرخه تولید بازگرداند که در یک تن پسماند الکترونیکی، بسته به نوع دستگاه و ترکیب مواد، مقدار و نوع فلزات مختلف ممکن است متفاوت باشد، اما در کل، این فلزات شامل طلا، نقره، پالادیوم، مس و سایر فلزات گران‌بها و صنعتی هستند.
گلزاری می‌گوید: پالادیوم نیز از دیگر فلزات گرانبهایی است که در این بردها پیدا می‌شود و حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم پالادیوم در هر تن برد مدار چاپی وجود دارد که با قیمت جهانی حدود ۴۰ دلار برای هر گرم، ارزش این فلز به حدود شش هزار دلار می‌رسد که این مقدار معادل ۳۰۰ میلیون تومان ارزش دارد.
وی می‌افزاید: علاوه‌بر این، حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم مس نیز در هر تن برد مدار چاپی موبایل وجود دارد و با توجه به قیمت مس که هر کیلوگرم آن حدود هشت دلار است، ارزش این مقدار مس نیز حدود ۱۶۰۰ دلار یا تقریباً ۱۰۰ میلیون تومان برآورد می‌شود که به این ترتیب، با جمع‌بندی ارزش فلزات استخراج شده از هر تن برد مدار چاپی موبایل، به رقمی حدود دو میلیارد تومان می‌رسیم.
دکترای مدیریت پسماند ادامه می‌دهد: وجود این میزان فلز با ارزش نشان‌دهنده اهمیت بالای بازیافت و استخراج مواد ارزشمند از پسماندهای الکترونیکی است، به‌ویژه در شرایطی که در ایران سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن پسماند الکترونیکی تولید می‌شود که هر تن آن می‌تواند حدود دو میلیارد تومان ارزش داشته باشد و اگر ارزش هر تن پسماند الکترونیکی را دو میلیارد تومان در نظر بگیریم، با توجه به تولید سالانه ۴۰۰ هزار تن پسماند الکترونیکی در کشور، این مقدار به ۸۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد.
وی می‌افزاید: در کشور ما به ارزش چشمگیر پسماندهای الکترونیکی توجه کافی نشده و در حالی که بودجه سالانه مدیریت پسماند در سازمان برنامه و بودجه کمتر از ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیارد تومان است، این ارقام در مقایسه با ارزش بالقوه پسماندهای الکترونیکی بسیار ناچیز به نظر می‌رسند.
به گزارش پردیسان آنلاین، تجربه کشورهای پیشرفته نشان داده است که مدیریت صحیح پسماندهای الکترونیکی کاملاً امکان‌پذیر است و برای مثال، اتحادیه اروپا با تصویب قوانین WEEE، تولیدکنندگان را موظف کرده است که بخشی از محصولات فروخته شده را بازیافت کنند و ژاپن نیز با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته توانسته است بیش از هفتاد درصد لوازم الکترونیکی از رده خارج را بازیافت کند.
این نمونه‌ها نشان می‌دهد که اگر اراده سرمایه‌گذاری اقتصادی و مشارکت مردمی هم‌زمان وجود داشته باشد، می‌توان از تهدید پسماند الکترونیکی فرصتی ارزشمند برای توسعه پایدار خلق کرد.
