پدیده بیابانی شدن که در امتداد مسئله کمبود آب و فرسایش خاک ایجاد شده از ترمزهای اساسی توسعه و از نگرانی‌های مهم برای توسعه طی دهه‌های آینده است که منجر به کاهش کیفیت زندگی در شهرها و روستاهای کشور می‌شود و نیازمند انجام اقدامات موثر در سطح استان‌های کشور است.
به گزارش پردیسان آنلاین گروه استان‌ها؛ «سالانه یک میلیون مترمربع در کشور به بیابان تبدیل می‌شود» این سخن رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است که اردیبهشت ۱۴۰۲ مطرح شد، زنگ هشدار جدی برای آینده کشور که در ۱۷ استان کشور به صدا درآمده است.
کشورمان ایران در کمربند بیابانی جهان قرار دارد و از نظر طبیعی مستعد بیابانی شدن است. با این همه سرعت بیابانی شدن در ایران بیشتر از بسیاری دیگر از کشورهای واقع در این کمربند است و تمام برنامه‌های مقابله با بیابان‌زایی تا امروز حتی نتوانسته است یک سوم نیازهای سالانه در این حوزه را رفع کند.
اگر سالی یک میلیون هکتار بیابان در کشور ایجاد شود، با توجه به مساحت یک میلیون و ۶۴۸ هزار و ۱۹۶ کیلومترمربعی ایران، کشورمان تا حدود ۱۶۴ سال آینده به بیابانی کامل تبدیل خواهد شد؛ طی سال‌های اخیر طرح‌های زیادی برای مقابله با بیابان‌زایی در سرزمین ما آغاز شده است، اما چنانچه سرعت اجرای این طرح‌ها چند برابر نشود، نمی‌توان انتظار پایانی خوش را داشت.
گفته می‌شود بیابان‌های ایران با ۱.۲ درصد خشکی‌های جهان، ۲.۴ درصد پدیده‌های بیابانی بدون پوشش و ۳.۸ درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است، همچنین ۲۰ میلیون هکتار از سرزمین ایران تحت تأثیر فرسایش بادی قرار دارد که در کنار پدیده بیابانی شدن، منجر به بروز مسئله ریزگرد و کاهش کیفیت زندگی در شهرها و روستاهای کشور شده است.
افزایش روند بیابان‌زایی در استان فارس
روح‌الله خدا رحیمی، رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس اظهار می‌کند: حدود یک میلیون و ۲۴۰ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی استان فارس در معرض بیابانی شدن است.
وی می‌افزاید: در شهرستان‌های جنوبی، شرقی و مرکزی استان و شهرستان‌هایی همچون لارستان، لامرد، خنج، مهر، زرین دشت، نی ریز، فراشبند، داراب، بختگان، فسا و بختگان این پدیده را بیشتر شاهد هستیم.
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس در خصوص اقدامات انجام شده برای مقابله با این پدیده، تصریح می‌کند: مطالعات در مناطق بیابانی و در یک عرصه ۷۵۰ هزار هکتاری صورت گرفت و در قالب محدوده مورد مطالعه، پروژه‌های اجرایی همچون نهال‌کاری، مدیریت رواناب‌های سطحی، حفاظت قرق، آبیاری و مراقبت، بذرکاری، احداث بادشکن زنده و زراعت چوب انجام شده است.
خدارحیمی اضافه می‌کند: علاوه بر پدیده خشکسالی سایر عوامل همچون طبیعی و انسانی در بروز بیابان تأثیرگذار است؛ وضعیت بافت خاک و شرایط زمین‌شناسی منطقه که جزو عوامل طبیعی است و عوامل انسانی همچون تخریب اراضی، چرای بی رویه دام، تغییر کاربری‌های غیرمجاز، کشاورزی غیراصولی، توسعه صنایع و جاده‌سازی را در بر می‌گیرد و روند بیابان‌زایی را افزایش می‌دهد.
وی ادامه می‌دهد: روند بیابان‌زایی در استان فارس نسبت به گذشته بیشتر و تشدید شده است.
حدود ۱۷۶ هزار هکتار از عرصه‌های استان قم بیابانی است
استان قم نیز در کمربند خشک بیابانی کشور قرار دارد و وجود ۱۰۵ هکتار کانون خطرناک تولید گرد و غبار طی سال‌های اخیر کیفیت هوای شهر را تحت تأثیر قرار داده است. هنگامی که در دهه ۹۰ هوای شهر قم به یکباره تغییر کرد و ۱۰ روز هوای آلوده به بیش از ۳۰ روز رسید، زنگ خطرها برای این مسئله به صدا درآمد.
امروز اما اوضاع به نحو دیگری رقم خورده است که حتی منشأ طوفان‌های گرد و غبار شدید در پایتخت نیز، استان قم معرفی می‌شود. یک چهارم مساحت قم را بیابان تشکیل داده است و یک چهارم از این مساحت در شرایط بحرانی قرار دارد.
حسین‌آباد میش مست، کوه نمک، منطقه سراجه و دشت مسیله کانون‌های مهم بحرانی در استان قم است که اقدامات اصلاحی برای رفع بحران در این مناطق با سرعت بیابانی شدن دیگر مناطق استان همخوانی ندارد.
احمدرضا شفیعی، معاون اداره کل حفاظت محیط زیست استان قم معتقد است: فرایندی که برای خشک شدن دریاچه ارومیه و غیرقابل سکونت شدن شهرهای بزرگ اطراف این دریاچه پیش‌بینی می‌شود، در استان قم به صورت پیشرفته‌تر و عینی‌تر رقم خورده است و ۲۵ درصد جمعیت کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
این روند به جایی رسیده است که طی سال‌های اخیر یکی از عوامل مهم تصادفات جاده‌ای خطرناک، مسئله گرد و غبار معرفی می‌شود در حالی که هیچیک از پروژه‌های آبرسانی و بیابان‌زایی بزرگ پیش‌بینی شده برای مقابله با این بحران به صورت کامل اجرا نشده و پروژه‌هایی همچون انتقال پساب از ورامین به دشت مسیله در حد حرف باقی مانده است.
مرتضی داودی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم نیز می‌گوید: ۱۰۵ هزار هکتار کانون اصلی تولید گرد و غبار در این استان شناسایی شده که تاکنون در ۱۷ هزار هکتار از این عرصه‌ها عملیات بوته‌کاری و بیابان‌زدایی انجام شده است.
وی می‌افزاید: بر اساس مطالعاتی که در گذشته انجام شد، حدود ۱۷۶ هزار هکتار از عرصه‌های استان قم بیابانی است که باید سالانه دو میلیون اصله نهال در شهر قم کاشته شود.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم خاطرنشان می‌کند: با توجه به شرایط اقلیمی استان اگر با همین حالت پیش برویم ممکن است سطوح بیابانی استان قم بیشتر شود و روزهایی همراه با گرد و غبار نیز افزایش پیدا کند که باید به سمت توسعه فضای سبز و اقداماتی در راستای بیابان‌زدایی در مناطق مختلف استان به ویژه کانون‌های تولید گرد و غبار برویم.
معضل فرسایش بادی در سمنان
علی ترابی، معاون اداره کل منابع طبیعی استان سمنان با اشاره به روند بیابانی شدن این استان اظهار می‌کند: اراضی بیابانی در سمنان دیگر قابلیت تثبیت بیولوژیکی ندارند و دچار فرسایش بادی است، از طرفی املاح زیاد در این اراضی که به دلیل کمبود منابع آبی صورت گرفته است مانع از شکل‌گیری پوشش گیاهی در این محدوده‌ها می‌شود.
به عقیده وی، استفاده از مالچ‌های نفتی و یا شیمیایی در تثبیت این عرصه‌ها به علت موقتی بودن آن، هزینه بسیار زیاد و مشکلات زیست‌محیطی معقول نیست، اما روش مالچ‌پاشی سنگریزه‌ای که الهام گرفته از طبیعت است را می‌توان استفاده کرد.
معاون اداره کل منابع طبیعی استان سمنان تصریح می‌کند: پروژه پژوهشی مالچ ریگی در سطح بیش از ۵۰ هکتار از کویرهای نمکی گرمسار در حال اجرا است و طرح پژوهشی بادشکن کوتاه برای نخستین‌بار در کشور با مشارکت دانشکده منابع طبیعی تهران و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در محدوده کانون فرسایش بادی شهرستان گرمسار استان سمنان و با هدف مقابله با ریزگردها و بیابان‌زایی اجرا شده است.
ترابی ادامه می‌دهد: در این طرح، بادشکن‌های کوتاه غیرزنده به صورت قطعات شطرنجی از جنس پوشال برنج، ساقه‌های پنبه و نی بر روی تپه‌های ماسه‌ای و به منظور تثبیت تپه‌های ماسه‌ای و جلوگیری از حرکت آن‌ها، ایجاد شد.
کاشت ۶۰ هزار مترمربع جنگل دست کاشت در استان یزد
علی زارع، رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی استان یزد تاکید می‌کند: یزد در یک منطقه بی‌آب است و بیش از ۲.۵ میلیون هکتار از مساحت استان را تحت پوشش بیابان داریم.
وی ادامه می‌دهد: بیابان‌ها همواره در حال گسترش است که هم می‌تواند ناشی از عوامل طبیعی همچون تغییر اقلیم، خشکسالی، شوری آب و افت سفره‌های آب زیرزمینی و هم به دلایل انسان ساخت به دلیل سطوح معادن، جاده‌های دسترسی، زباله‌های شهری و معادن مستعد فرسایش خاک باشد.
مدیر اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی یزد خاطرنشان می‌کند: از ۲.۵ میلیون هکتار بیابان در یزد حدود ۹ هزار هکتار آن کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است، محدوده‌هایی که محاط به سکونت‌گاه‌های انسانی است، شهرک‌های صنعتی، محورهای مواصلاتی، روستاها و اراضی کشاورزی را شامل می‌شود و هر نوع فرسایش خاک در آن زندگی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
زارع با بیان اینکه طی چهار دهه اخیر بیش از ۶۰ هزار هکتار از این اراضی درختکاری شده است، خاطرنشان می‌کند: بیش از ۴۰ هزار هکتار از عرصه دشت یزد_اردکان که هفت شهرستان را در بر می‌گیرد نیز جنگل دست کاشت اجرا و سبب متوقف شدن گرد و خاک و پیشروی شن‌های روان شده است، به همین دلیل طوفان‌هایی که در دهه ۳۰ و ۴۰ اتفاق می‌افتاد از بین رفت.
وی از فعالیت نخستین ایستگاه رسوب‌سنجی فرسایش بادی کشور در شهرستان میبد خبر می‌دهد و اضافه می‌کند: این دستگاه در دو منطقه داخل و بیرون از جنگل دست‌کاشت فعال است و از سال ۹۹ عملیات آماربرداری در آن‌ها آغاز شده است.
مدیر بیابان اداره کل منابع طبیعی استان یزد اظهار می‌کند: این حجم از خاک برداشت شده در جنگل دست کاشت، ۳۵ کیلوگرم از هر مترمربع خاک است، در صورتی که خارج از محدوده جنگل دست کاشت بیش از ۳۵۰۰ کیلوگرم در هر مترمربع است و این جنگل‌ها بیش از ۱۰۰ برابر از فرسایش خاک و انتقال گرد و خاک از سمت اردکان به یزد جلوگیری کرده است.
زارع می‌گوید: اقدام جدید کاشت درخت و تعهد کاشت یک میلیارد درخت بوده است که برای بیابان‌زدایی در سال جاری اجرا می‌شود، تاکنون بیش از ۲۰۰۰ نهال کاشته شده است و این درخت‌ها نیز در نهایت به جنگل تبدیل می‌شود.
حفظ مراتع و مقابله با بیابان‌زایی با مشارکت مردم
عبدالحسین محمدی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی با بیان اینکه حفظ مراتع ملی و مقابله با پدیده بیابان‌زایی فعالیت گروهی و مشارکت مردمی را می‌طلبد، اظهار می‌کند: بسیاری از تخریب‌ها و چالش‌های مراتع ناشی از سهل‌انگاری و دخالت‌های انسانی است و باید با فرهنگ‌سازی و تشریح نتایج تخریب مراتع، در راستای حفظ این نعمت‌های خدادادی گام برداشت.
وی می‌افزاید: با توجه به توسعه شدید بیابان در کویر میقان اراک و وجود تهدید برای حوزه‌های شهری، مناطق سکونتگاهی و صنایع نزدیک کویر میقان باید با همکاری منابع طبیعی و شرکت‌ها از بیابان‌زایی در این منطقه جلوگیری شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی با تاکید بر اینکه باید با بسیج همگانی و با انجام اقدامات مقابله‌ای از گسترش بیابان در استان مرکزی به خصوص کویر میقان اراک جلوگیری کرد، اضافه می‌کند: حدود ۶۰۰ هکتار از منطقه جنوبی کویر، منطقه حساسی است و ریزگردها از سمت جنوب به سمت روستاها و شهر صنعتی خیرآباد و اراک منتقل می‌شود.
محمدی اضافه می‌کند: تاکنون در این ۶۰۰ محدوده حساس اقدامی صورت نگرفته و امید است با تصمیمات صورت گرفته و حمایت صنایع باقی محدوده تعیین تکلیف شود، چراکه این مهم، تأثیر زیادی بر آلودگی شهر اراک و روستاها دارد.
وی با تاکید بر اینکه در راستای بیابان‌زایی باید سرعت باد کاهش پیدا کند و این مهم با احداث بادشکن اجرایی می‌شود، خاطرنشان می‌کند: مطالعات لازم انجام شده است و اقدامات اجرایی نیز صورت گرفته، به نحوی که طی دو سال اخیر ۳۲ هکتار بادشکن غیرزنده از سرشاخه‌های گونه‌های آتریپلکس و قره داغ در این منطقه نصب شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی بر ضرورت مشارکت صنایع در طرح بیابان‌زدایی تاکید می‌کند و می‌افزاید: با توجه به اینکه میقان اراک کانون فرسایش و آلودگی هوای شهرستان اراک است، برای اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی و مقابله با گرد و غبار در این منطقه نیازمند تخصیص اعتبار و همکاری صنایع مستقر در شهرک‌های صنعتی مجاور کویر هستیم.
محمدی ادامه می‌دهد: به طور حتم اگر در این راستا اقدامی صورت نگیرد، شهر جدید امیرکبیر، شهرک صنعتی خیرآباد و روستاهای اطراف با تهدید جدی مواجه خواهند شد.
وی با بیان اینکه طی سال‌های گذشته اقدامات خوبی در این منطقه صورت گرفته است، تصریح می‌کند: در همین راستا ۷۵۰۰ هکتار بوته کاری در شمال کویر کاشت شده است و حفظ مراتع ملی و مقابله با پدیده بیابان‌زایی فعالیت گروهی و مشارکت مردمی را می‌طلبد.
۵۰ درصد عرصه‌های بیابانی به کانون‌های بحرانی بدل شده است
حسین‌علی نریمانی، معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان آبان سال گذشته در یک گفت‌وگو می‌گوید: از مجموع مساحت عرصه‌های بیابانی در استان نزدیک به یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار کانون بحرانی را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین حدود ۵۰ درصد به عنوان کانون‌های بحران شناسایی شد که با هر وزش باد منجر به فرسایش بادی و خسارت جبران‌ناپذیری بر زیرساخت‌ها می‌شود.
وی با بیان اینکه از ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار مساحت استان اصفهان، سه میلیون و ۲۰۰ هکتار معادل ۳۰ درصد وسعت بیابان‌های استان اصفهان است، اظهار می‌کند: از مساحت سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتاری بیابان‌های استان اصفهان، حدود دو میلیون و ۸۰۰ هکتار کانون‌های فرسایش بادی و نزدیک به یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار کانون بحرانی را تشکیل می‌دهند، از مجموع مساحت عرصه‌های بیابانی در استان حدود ۵۰ درصد به عنوان کانون‌های بحران شناسایی شدند که با هر وزش باد منجر به فرسایش بادی و خسارت جبران‌ناپذیری بر زیرساخت‌ها می‌شود.
معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان می‌افزاید: از مجموع مساحت عرصه‌های بیابانی در استان حدود ۵۰ درصد به عنوان کانون‌های بحران شناسایی شدند که با هر وزش باد منجر به فرسایش بادی و خسارت جبران‌ناپذیری بر زیرساخت‌های اقتصادی می‌شود.
معاون اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان درباره آغاز مقابله با عرصه‌های بیابانی و کنترل کانون‌های بحرانی از سال ۱۳۴۹ در استان، گفت: تاکنون ۳۱۰ هزار و ۶۰۰ هکتار جنگل‌های دست‌کاشت متناسب با ظرفیت اکوسیستم و شرایط آب و هوایی گرم و خشک، طوفان‌های گردوغبار و مناطق کم‌آب که از نوار مرزی شمال اصفهان آغاز و تا شرق و جنوب امتداد دارد، اجرایی شده است.
نریمانی اهمیت توجه با کانون‌های گردوغبار داخلی، مرزهای بین استانی و نیز مناطق بسیار دوردست را مهم می‌داند و تاکید می‌کند: برای مقابله با این کانون‌ها باید اعتبارات لازم را برای کنترل و پیشگیری بحران در روستاها، جاده‌ها، مزارع و صنایع نزدیک و در مناطق دور بدون سکونتگاه‌ها که مستعد گردوغبار هستند، تخصیص دهیم.
پدیده بیابانی شدن که در امتداد مسئله کمبود آب و فرسایش خاک ایجاد شده از ترمزهای اساسی توسعه و از نگرانی‌های مهم برای توسعه کشور طی دهه‌های آینده است. بدون شک برای این پدیده می‌توان راهکارهایی ارائه و به صورت نسبی چالش‌های این حوزه را رفع کرد، اما این مسئله نیازمند سرعت در ارائه و اجرای این راهکارها است چراکه در صورت تعلل ممکن است فرصت برای زندگی سالم در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور از بین برود.
Friday, 5 July , 2024