به گزارش پردیسان آنلاین، پزشکی هسته‌ای یکی از شاخه‌های پیشرفته و میان‌رشته‌ای علوم پزشکی است که با بهره‌گیری از ایزوتوپ‌های پرتوزا و تجهیزات تصویربرداری تخصصی، امکان بررسی عملکرد اندام‌ها و بافت‌های بدن را فراهم می‌سازد. برخلاف بسیاری از روش‌های تصویربرداری که بیشتر بر مشاهده ساختارهای تشریحی متمرکز هستند، پزشکی هسته‌ای بر ارزیابی عملکردی و متابولیک تمرکز دارد و به بیان دیگر، این شاخه نه‌تنها می‌تواند ساختار یک عضو را نشان دهد، بلکه کارکرد و فعالیت آن را نیز بررسی می‌کند. این ویژگی، پزشکی هسته‌ای را به ابزاری بسیار ارزشمند در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و پایش روند درمان تبدیل کرده است.
از منظر تشخیص، پزشکی هسته‌ای توانایی ویژه‌ای در شناسایی بیماری‌ها در مراحل اولیه دارد. برای مثال، در بیماری‌های قلبی با استفاده از روش‌هایی نظیر اسکن پرفیوژن میوکارد، می‌توان جریان خون قلب را ارزیابی و میزان آسیب‌پذیری عضله قلب نسبت به کمبود خون‌رسانی را مشخص کرد. در حوزه مغز و اعصاب نیز روش‌هایی همچون PET و SPECT در تشخیص بیماری‌هایی همچون آلزایمر، پارکینسون و صرع نقش مهمی ایفا می‌کند. افزون بر این، در حوزه آنکولوژی (سرطان‌شناسی)، تصویربرداری هسته‌ای به‌ویژه PET-CT به‌طور گسترده برای شناسایی تومورها، بررسی متاستاز و ارزیابی اثربخشی درمان‌های ضدسرطانی به کار می‌رود.
یکی دیگر از مزایای برجسته پزشکی هسته‌ای، توانایی آن در پایش اثربخشی درمان است. پزشکان می‌توانند با انجام اسکن‌های دوره‌ای، تغییرات عملکردی یک عضو را پس از درمان ارزیابی کرده و در صورت نیاز، روند درمان را اصلاح نمایند؛ این امر نقش مهمی در شخصی‌سازی درمان بیماران ایفا می‌کند و از اتلاف زمان و هزینه‌های غیرضروری جلوگیری به عمل می‌آورد.
از دیدگاه ایمنی نیز، اگرچه در پزشکی هسته‌ای از مواد رادیواکتیو استفاده می‌شود، اما مقادیر آن بسیار اندک و مطابق با استانداردهای بین‌المللی است. به همین دلیل، خطرات احتمالی برای بیمار و کادر درمان در حداقل میزان ممکن قرار دارد. با این حال، رعایت اصول ایمنی پرتوی و نظارت مستمر از سوی متخصصان فیزیک پزشکی و رادیوبیولوژی، بخشی جدانشدنی از فرآیند درمان و تشخیص به شمار می‌رود.
پزشکی هسته‌ای با ترکیب علوم پایه، فناوری پیشرفته و رویکرد بالینی، به یکی از ارکان اصلی پزشکی نوین تبدیل شده است؛ این حوزه نه تنها در بهبود کیفیت تشخیص و درمان بیماری‌ها مؤثر است، بلکه با کمک به شناسایی زودهنگام اختلالات، کاهش هزینه‌های درمانی و ارتقای کیفیت زندگی بیماران، نقشی کلیدی در توسعه نظام‌های سلامت ایفا می‌کند، ازاین‌رو درباره اهمیت این حوزه در کشورمان و دستاوردهایی که در چند سال اخیر داشته است، گفت‌وگویی داشتیم با مسعود مصلحی، متخصص پزشکی هسته‌ای و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: جایگاه ایران در حوزه پزشکی هسته‌ای در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان چگونه است؟
مصلحی: یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین کاربردهای صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای، بهره‌گیری از آن در عرصه پزشکی است. پزشکی هسته‌ای به‌عنوان شاخه‌ای تخصصی از علم طب، با استفاده از مواد رادیواکتیو نقش مؤثری در تشخیص و درمان انواع بیماری‌ها ایفا می‌کند.
تاریخچه بهره‌برداری از مواد رادیواکتیو در حوزه پزشکی به بیش از ۶۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که ید رادیواکتیو برای درمان نوعی سرطان تیروئید مورد استفاده قرار گرفت. در ایران نیز استفاده از این روش‌ها سابقه‌ای نزدیک به ۴۰ سال دارد و در سال‌های اخیر شاهد رشد و شتاب چشمگیر آن در مراکز درمانی کشور بوده‌ایم.
مواد رادیواکتیوی که در حوزه پزشکی هسته‌ای به کار گرفته می‌شود، تنها حاوی مقادیر اندکی از اشعه هستند و تاکنون هیچ عارضه جدی از مصرف آنها گزارش نشده است. این رادیوداروها به دلیل نیمه‌عمر کوتاه، به سرعت از بدن دفع می‌شوند.
تکنسیم به‌عنوان پرمصرف‌ترین ماده رادیواکتیو در پزشکی هسته‌ای، نیمه‌عمری در حدود شش ساعت دارد، همچنین ید -۱۳۱ که برای درمان پرکاری تیروئید و بعضی از سرطان‌های تیروئید از جمله نوع پاپیلری و فولیکولر مورد استفاده قرار می‌گیرد، دارای نیمه‌عمری معادل هشت روز است.
امروزه پزشکی هسته‌ای جایگاه خود را به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در حوزه تشخیص و درمان بیماری‌ها تثبیت کرده است. نبود این بخش در یک بیمارستان یا حتی یک شهر، می‌تواند خلأ جدی در روند خدمات درمانی ایجاد کند، به‌ویژه در زمینه تشخیص و درمان سرطان‌ها که این رشته نقشی اساسی ایفا می‌کند و بیماران به آن وابستگی بالایی دارند.
در گذشته، برخی بیماران برای انجام اسکن‌های پزشکی هسته‌ای ناچار بودند به کشورهای همسایه سفر کنند؛ موضوعی که تا همین ۱۰ تا ۱۵ سال پیش نیز همچنان رایج بود، اما خوشبختانه امروز با توسعه تجهیزات پیشرفته در کشور، از جمله نصب حدود ۲۰ تا ۲۵ دستگاه پت‌سی‌تی، دیگر نیازی به مراجعه بیماران به خارج از کشور وجود ندارد و خدمات پزشکی هسته‌ای در داخل کشور به‌صورت گسترده ارائه می‌شود.
پردیسان آنلاین: با توجه به تحریم‌ها و موانع موجود، چه دستاوردهای شاخصی در زمینه تجهیزات و مراکز پزشکی هسته‌ای در کشور داشته‌ایم؟
مصلحی: در زمینه پیشرفت کشور در حوزه پزشکی هسته‌ای، باید گفت که موفقیت ما بر سه رکن اساسی استوار است. نخستین رکن، نیروی انسانی متخصص است؛ شامل پزشکان و کارشناسان پزشکی هسته‌ای. نسبت به ۲۰ سال گذشته، در این حوزه به طور کامل خودکفا شده‌ایم و اکنون در تمام استان‌های کشور، پزشکان و کارشناسان پزشکی هسته‌ای آماده ارائه خدمات به مردم هستند.
رکن دوم، آموزش این متخصصان است. آموزش پزشکان و کارشناسان پزشکی هسته‌ای به طور کامل در داخل کشور انجام می‌شود و چندین دانشگاه معتبر این آموزش‌ها را ارائه می‌کنند. بدین ترتیب دیگر نیازی به مهاجرت پزشکان به خارج از کشور برای گذراندن دوره‌های آموزشی وجود ندارد و ظرفیت لازم برای تربیت نیروهای متخصص به صورت داخلی فراهم شده است.
در زمینه رادیوداروها، بخش قابل توجهی از آنها در داخل کشور تولید می‌شود؛ اگرچه مسیر پیش رو همچنان طولانی است، اما سرعت پیشرفت ما در این حوزه نسبت به کشورهای همسایه بسیار بالاتر بوده است.
در خصوص تجهیزات پزشکی هسته‌ای نیز فعالیت‌های تحقیقاتی گسترده‌ای در جریان است. تعمیر و نگهداری این تجهیزات به طور کامل در داخل کشور انجام می‌شود و علاوه بر آن، چندین دستگاه جدید نیز تولید شده است که به نظر می‌رسد در مراحل نهایی تأیید و تست‌های لازم قرار دارند.
انجام اسکن پزشکی هسته‌ای تنها بر اساس تشخیص و دستور پزشک معالج امکان‌پذیر است و پزشکان از کاربردها و مزایای پزشکی هسته‌ای به طور کامل آگاه هستند و در صورت نیاز بیمار، از این روش‌ها بهره می‌گیرند.
با توجه به بی‌خطر بودن اسکن‌های پزشکی هسته‌ای، انجام آنها چندین بار در سال، مطابق با تشخیص پزشک معالج، امکان‌پذیر است؛ روش‌های بسیار جدید و پیشرفته پزشکی هسته‌ای مانند پت‌اسکن (PET Scan)، به زودی در اصفهان به کار گرفته خواهند شد و انتظار می‌رود که به پزشکان معالج در تشخیص و درمان بعضی سرطان‌ها کمک شایانی کند.
مواد رادیواکتیو مختلفی نیز در کشور به صورت کامل تولید می‌شوند، از جمله گالیوم برای تشخیص عفونت‌ها، تالیوم برای اسکن قلب، ساماریوم جهت درمان درد استخوانی در بعضی سرطان‌ها و فسفر ۳۲ برای درمان خونریزی مفصلی بیماران هموفیلی؛ علاوه بر این، مقدار زیادی از تکنسیوم و ید مصرفی نیز در داخل کشور تولید می‌شود.
پردیسان آنلاین: پیشرفت پزشکی هسته‌ای در کشورمان چه تأثیری بر دقت تشخیص بیماری‌ها داشته است؟
مصلحی: روش‌های نوین پزشکی هسته‌ای همچون پت‌اسکن، در تشخیص پیشرفت سرطان‌ها و پایش اثربخشی درمان آنها کاربرد فراوانی دارند و می‌توان گفت بیماران به این روش‌های تشخیصی و درمانی وابسته هستند.
در حوزه درمان نیز سال‌هاست که بعضی از بیماری‌های تیروئید تنها با روش‌های پزشکی هسته‌ای قابل درمان هستند به عنوان مثال درمان با ید رادیواکتیو؛ به علاوه بعضی از پرکاری‌های تیروئید و بعضی از انواع سرطان‌های تیروئید سال‌هاست که با ید رادیواکتیو درمان می‌شوند.
همزمان با گسترش این علم و تثبیت جایگاه آن به عنوان یکی از ارکان تشخیص و درمان در پزشکی، رادیوداروهای جدیدی نیز معرفی شده‌اند. از جمله این داروها، درمان با لوتشیوم است که در بعضی بدخیمی‌های غدد درون‌ریز و حتی بعضی سرطان‌های پروستات به صورت روتین در کشور ما استفاده می‌شود.
پردیسان آنلاین: آیا روش‌های درمانی و تشخیصی پزشکی هسته‌ای برای بیماران ایمن است یا خطراتی برای آنها به دنبال دارد؟
مصلحی: میزان اشعه‌ای که در جریان یک اسکن پزشکی هسته‌ای به بدن بیمار وارد می‌شود، در بسیاری موارد کمتر از مقدار اشعه‌ای است که هر فرد به طور طبیعی طی یک سال از محیط پیرامون خود دریافت می‌کند. انسان‌ها به شکل طبیعی در معرض اشعه‌های مختلفی از زمین، خورشید، دریا و حتی بعضی مواد غذایی از جمله میوه‌ها قرار دارند. علاوه بر این، همواره مقدار ناچیزی ماده رادیواکتیو در بدن ما وجود دارد که بی‌خطر است.
روش‌های پزشکی هسته‌ای بسیار کم‌خطر و بدون درد است و تنها درد آن شاید تزریق مقدار کمتر از چند میلی لیتر رادیو دارو داخل رگ باشد، همچنین حساسیت و آلرژی به مواد رادیواکتیو بسیار نادر است و در سال فقط حدود ۱۰ مورد در کل دنیا گزارش شده است.
به بیماری که ماده رادیواکتیو تجویز شده است بسته به مقدار ماده رادیواکتیو استفاده شده توصیه می‌شود چند ساعت تا چند روز از دیگران (به خصوص خانم باردار و کودک زیر دو سال) فاصله حداقل یک متری بگیرد.
تجویز رادیو دارو حتی برای نوزادان با نظر پزشک معالج قابل انجام است و در تشخیص برخی بیماری‌های نوزادان و کودکان کمک می‌کند، اما تجویز مواد رادیواکتیو به خانم‌های باردار ممنوع است مگر در مواردی که پزشک معالج سود مهمی در آن ببیند و در مادران شیرده با انجام ملاحظاتی که متخصص پزشکی هسته‌ای توصیه می‌کند، قابل انجام است.
پردیسان آنلاین: رادیوداروها چه نقشی در فرایند تشخیص و درمان بیماری‌ها در پزشکی هسته‌ای ایفا می‌کند؟
مصلحی: پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از پزشکی است که از رادیوداروها برای تشخیص و درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌کند. ماده رادیواکتیوی که در این روش به کار می‌رود، به عنوان رادیو دارو شناخته می‌شود. این ماده رادیواکتیو در واقع با دوز بسیار پایین به بیمار تزریق شده و خواص دارویی دارد.
در زمینه تشخیص، سال‌هاست که از این روش برای شناسایی انواع بیماری‌ها بهره گرفته می‌شود. این روش در تشخیص ایسکمی قلب و بعضی سرطان‌ها کاربرد دارد و علاوه بر تشخیص، در پایش پیشرفت بیماری و ارزیابی اثربخشی درمان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله روش‌های متداول در پزشکی هسته‌ای می‌توان به اسکن استخوان، اسکن اکتروتاید و سایر انواع اسکن‌ها اشاره کرد.
پزشکی هسته‌ای در تشخیص برخی بیماری‌های ریه همچون آمبولی ریوی، بیماری‌های کلیوی و اختلالات غدد درون‌ریز از جمله بیماری‌های تیروئید، کاربرد گسترده‌ای دارد.
داروهای نشاندار رادیواکتیو که به بیمار تزریق یا خورانده می‌شوند، به نام رادیوداروها شناخته می‌شوند که پس از تحریم‌های ایران، کشور برای مدت کوتاهی با کمبود رادیوداروها مواجه شد، اما با تلاش متخصصان سازمان انرژی اتمی ایران این مشکل به سرعت برطرف گردید.
بعد از تجویز رادیو دارو به بیمار به‌طور معمول هیچ عارضه قابل توجهی از جمله حساسیت شدید، ریزش مو و عقیمی دیده نمی‌شود.
پردیسان آنلاین: دسترسی عموم مردم به خدمات پزشکی هسته‌ای در کشور را چطور ارزیابی می‌کنید؟
مصلحی: در زمینه دسترسی بیماران به خدمات پزشکی هسته‌ای، باید گفت که به تقریب تمام استان‌های کشور دارای مراکز مجهز به این خدمات هستند. در مقایسه با حدود ۲۰ سال گذشته، دسترسی مردم به این خدمات بسیار آسان‌تر شده و بیماران می‌توانند با صرف کمترین زمان و مراجعه به نزدیک‌ترین مرکز، از امکانات موجود بهره‌مند شوند.
همچنین در مراکز دولتی، ارائه خدمات با قیمت‌های بسیار مناسب امکان‌پذیر است؛ به گونه‌ای که هزینه‌ها در این مراکز تا حدود ۱۰ برابر کمتر از قیمت‌های مشابه در کشورهای دیگر است و این موضوع موجب شده است که استفاده از روش‌های تشخیصی و درمانی پزشکی هسته‌ای برای عموم مردم، حتی افرادی که توان مالی محدودی دارند، امکان‌پذیر و مقرون‌به‌صرفه باشد.
