به گزارش خبرنگار پردیسان آنلاین، وقف و مدیریت موقوفات، موضوعی است که از دیرباز، به دلیل اهمیت اقتصادی، حجم گسترده، و نقش پررنگی که می‌تواند در توسعه کشور ایفا کند، همواره مورد توجه مردم و دولت‌ها بوده است، از این رو، بررسی عملکرد سازمان اوقاف و امور خیریه، به عنوان متولی موقوفات کشور، امری ضروری است، زیرا موقوفات سرمایه بسیار بزرگی است که از گذشته به ارث رسیده و علاوه بر اهمیت اقتصادی، دارای اهمیت اجتماعی و فرهنگی نیز هست، از این رو استفاده صحیح از ظرفیت‌های آن نیازمند نگاه مدیریتی دقیق، جامع و مبتنی بر شفافیت است.

حواشی اخیر سازمان اوقاف و همچنین عدم شفافیت درآمدی در این سازمان عریض و طویل باعث شده که امروز حرف و حدیث‌های فراوانی در خصوص عملکرد این سازمان مطرح باشد، عملکردی که نه تنها موجب از بین رفتن فرهنگ وقف در کشور شده بلکه حتی اعتماد مردم نسبت به این اقدام حسنه را تحت تأثیر قرار داده است.

امام خمینی (ره) همچون بسیاری از فقیهان و عالمان بزرگ عالم تشیع به مسئله وقف، به عنوان بحث فقهی نگریسته و به تبیین و توضیح آن پرداخته است؛ در طول حیات علمی و فقاهتی حضرت امام (ع)، علاوه بر آنچه در کتاب فقهی ارزشمند تحریر الوسیله با عنوان «کتاب الوقف» آمده، حدود ۲۰۰ استفتاء در موارد مختلف از ایشان شده است که نشان از اهمیت و جایگاه بلند این موضوع دارد.

خراسان، اصفهان، فارس و مازندران، رکوردداران وقف در ایران

تغییرات تعداد موقوفه‌ها و رقبات در طول ۲۰ سال اخیر، بررسی وضعیت پراکنش جغرافیایی موقوفه‌ها و رقبات نیز موضوع حائز اهمیت است. آخرین گزارش آماری سازمان اوقاف نشان می‌دهد طی سال ۱۴۰۰ بیشترین تعداد موقوفه‌های کشور مربوط به چهار استان شامل خراسان‌رضوی (با ۲۶ هزار و ۵۵۲ موقوفه)، اصفهان (با ۱۶ هزار و ۳۵۶ موقوفه)، فارس (با ۱۴ هزار و ۸۶۸ موقوفه) و مازندران (با ۱۴ هزار و ۵۴۷ موقوفه) بوده است. درمجموع ۳۴.۵ درصد از موقوفه‌های کشور در این چهار استان قرار دارند.

در حوزه رقبات نیز، استان‌های مازندران (با ۲۱۱ هزار و ۲۲۱ رقبه)، خراسان‌رضوی (با ۱۸۷ هزار و ۱۳۵ رقبه)، فارس (با ۱۸۱ هزار و ۸۹۶ رقبه)، تهران (با ۱۴۳ هزار و ۹۵۳ رقبه) و کرمان (با ۷۱ هزار و ۸۶۰ رقبه) به ترتیب در رتبه‌های اول تا پنجم با بیشترین تعداد رقبه قرار دارند. بیش از ۵۷ درصد از رقبه‌ها در این ۵ استان واقع شده‌اند.‌

تحقیق از اوقاف و چند سوال که باید پاسخ داده شوند

سال ۱۳۶۳، قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه، برای تعیین وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه به تصویب رسید.

همچنین، در قانون مدنی نیز به بررسی قواعدی درباره وقف، از جمله فروش مال موقوفه، وقف عام و وقف خاص پرداخته شده است. به موجب این قانون، اداره موقوفات، لزوماً باید توسط شخصی به نام متولی انجام گیرد. سازمان اوقاف و امور خیریه، به عنوان یک سازمان شبه دولتی، با هدف اداره موقوفات بدون متولی ایجاد شده است؛ این سازمان، دارای ساختار مخصوص به خود بوده و تشکیلات ویژه خود را دارد.

پس از گذشت ۳۹ سال، سازمان اوقاف و امور خیریه کشور، سه شنبه در صحن علنی با رأی قاطع نمایندگان به اتاق شیشه‌ای مجلس رفت تا پاسخگوی موضوعاتی باشد که نمایندگان، آن را «ابهام در درآمدها و واگذاری ها»، «بی برنامگی»، «پاسخگو نبودن» و… خواندند.

در جریان بررسی طرح تحقیق و تفحص، جلیل میرمحمدی نماینده متقاضیان تحقیق و تفحص از اوقاف با بیان اینکه تلاش کردیم طی دو سال گذشته، کار به تحقیق و تفحص نرسد، گفت: «با توجه به جلسات متعدد و مکرر با رئیس سازمان اوقاف و وزیر فعلی و سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی نتیجه‌ای حاصل نشد و متأسفانه مسیر اوقاف به‌گونه‌ای پیش می‌رود که نارضایتی مردم درحال افزایش است.»

وی ادامه داد: «برخی افراد در سازمان اوقاف با سلب مالکیت از مردم، اموال مردم را تصرف می‌کنند و در این زمینه شفافیت و اطلاع‌رسانی مناسبی برای هزینه‌کرد عوائد حاصل از موقوفات وجود ندارد.» این نماینده مردم در مجلس اضافه کرد: «شاید ده‌ها هزار میلیارد تومان وقف حدود ۳۰ الی ۴۰ سال رها شده است و بعضاً اوقاف به‌صورت بی‌رویه موقوفات را اجاره و پذیره می‌دهد که نارضایتی مردم به‌ویژه مستأجران اوقاف را به‌دنبال داشته است.»

محورهای تحقیق و تفحص

۱- چرا موقوفات بسیار زیاد واقفان بدون برنامه رها شده است؟ برنامه سازمان در نذورات چند صد میلیارد تومانی مردم در بقاع متبرکه چیست؟

۲- گزارشی از مصادیق، میزان و نحوه سرمایه گذاری اوقاف طی پنج سال اخیر از محل اعتبارات دولتی و موقوفات و بقاع متبرکه و سایر

۳- گزارش از مصادیق، میزان و نحوه هزینه کرد حق النظاره و حق‌التصدی که به شکل متمرکز در دست ریاست سازمان قرار می‌گیرد و طی پنج سال گذشته

۴- گزارش مبسوط از رقبه ها و موقوفاتی که سالیان سال است به ثمن بخس در اختیار افراد ذی نفوذ و غیرمرتبط قرار گرفته است.

۵- گزارش مبسوط از میزان مبالغ موجود در حساب‌های بانکی ادارات کل و سازمان که ماه‌ها ست در بانک‌ها رسوب یافته است.

۶- گزارش از نحوه و چگونگی هزینه کرد حفظ عین و علت افزایش آن و مصادیق هزینه کرد آن

۷- گزارش از نحوه و چگونگی نظارت بر عملکرد هزینه‌ای اعتبارات غیر دولتی اوقاف طی پنج سال گذشته

۸- گزارش شیوه قیمت گذاری موقوفات جهت واگذاری به اشخاص اعم از مشارکت، اخذ پذیره یا اجاره و یا سایر

۹- گزارش از نحوه، مصادیق و میزان هزینه کرد نذورات مردم در بقاع متبرکه طی پنج سال گذشته

۱۰- ارائه گزارش عملکرد درخصوص احیای ده‌ها میلیارد تومان موقوفات رهاشده در کشور

۱۱- گزارش از نحوه، مصادیق و میزان هزینه کرد عایدات موقوفات کشور طی پنج سال گذشته

۱۲- گزارش از مصادیق و میزان وصول عایدات موقوفات در اختیار دولت و در صورت عدم وصول علت عدم وصول آن چیست؟

۱۳- گزارش از اعمال مدیریت طی پنج سال اخیر به منظور کاهش نارضایتی مردم از عملکرد صف و ستاد سازمان اوقاف

۱۴- گزارش از موقوفات و املاک سایر مواردی که به صورت ترک تشریفات در کمیسیون املاک در سطح کشور و به ویژه استان تهران که به اشخاص حقیقی یا حقوقی واگذار شده، همراه با نام اشخاص حقیقی و حقوقی و مستندات کارشناسی شده آن طی پنج سال گذشته

۱۵- گزارش از میزان کمک‌های بلاعوض به سازمان‌ها، نهادهای فرهنگی مذهبی و علمی طی پنج سال گذشته

۱۶- باغ موقوفه مدرسه علمیه سعدیه رامیان و موقوفات استان گلستان و نحوه هزینه کرد درآمدهای آن

۱۷- شفاف سازی موضوعات مالی

۱۸- عدم پاسخ گویی مدیران اوقاف به دستگاه‌های مختلف درآمدهای اوقاف و امورخیریه و نحوه هزینه کرد آن در سطح کشور.

شفاف سازی به ترمیم نگاه مردم به وقف کمک می‌کند

حجت‌الاسلام محمد تقی نقدعلی عضو کمیسیون قضائی مجلس شورای اسلامی در این‌باره به خبرنگار پردیسان آنلاین، گفت: سازمان اوقاف دارای بخش‌ها و جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است؛ دراین راستا حدود هشت هزار و ۵۰۰ بقعه متبرکه در سطح کشور، بیش از ۸۰۰ بقعه در استان اصفهان و چندین میلیون بقعه وقفی ثبت شده و ثبت نشده، وجود دارد؛ همه اینها مجموعه عظیمی از ظرفیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پدید آورده است.

وی تصریح کرد: در طول سالیان گذشته افراد زیادی خواسته‌اند که این مجموعه را به سامان برسانند و به جرئت می‌توان گفت به طور کلی طی ۱۰ الی ۱۲ سال قبل در این مجموعه نظم و سامانی وجود نداشت و بسیاری از موقوفات به سرقفلی رفته یا به ثمن بخس به تاراج رفته بود.

این عضو کمسیون قضائی و حقوقی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه سازمان اوقاف در سال‌های اخیر هم با وجود تلاش‌های زیادی که صورت گرفته، هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده است، افزود: نارضایتی‌هایی که پیرامون مدیریت، درآمدهای موقوفات و رقبات بخشی و بقا موجود است، موجب شده که نمایندگان ملت نسبت به کیفیت کار و هزینه‌کرد درآمد بقا و موقوفات، معترض باشند.

وی اضافه کرد: مدت زیادی طرح تحقیق و تفحص در مجلس مطرح بود و با وجود جلسات زیادی که نمایندگان با ریاست سازمان داشتند، پاسخ مطلوبی نگرفتند. درنهایت روز گذشته برای اجرای وظیفه قانونی، تصویب طرح تحقیق و تقحص در مجلس رقم خورد، لذا امیدواریم که اجرای این طرح در اصلاح روندها و شفاف سازی مؤثر باشد.

حجت الاسلام نقدعلی خاطرنشان کرد: با وجود تمام تلاش‌هایی که اوقاف برای مثبت کردن دید مردم نسبت به وقف کرده است، اما بخاطر بعضی از عملکردها و رویه‌ها، هنوز دید مطلوبی نسبت به وقف وجود ندارد و به همین علت بسیاری به دنبال نهادهای دیگری غیر از اوقاف هستند تا اموال خود را در راه خیر قرار دهند.

وی اظهار کرد: بسیاری از اشخاص نیز از اینکه اموال خود را وقف و متولی خاصی برایش تعیین کنند و یا تولیت اش را به اوقاف بدهند، ابا دارند و مادامی که این اعتماد حاصل نشود، فرهنگ وقف ضربه می‌خورد. به طور قطع چنین تحقیق و تفحصی می‌تواند با شفاف سازی، اصلاح رویه‌ها و تغییرات افرادی که صلاحیت لازم را ندارند، بر اصلاح روند وقف و ترمیم نگاه مردم مؤثر باشد.

تحقیق و تفحص از ابزارهای مجلس است

مهدی طغیانی، نماینده مردم اصفهان و سخنگوی کمیسیون اقتصادی مجلس یازدهم نیز در این خصوص به خبرنگار پردیسان آنلاین گفت: یکی از ابزارهای مجلس تحقیق و تفحص است، در این راستا با توجه به اینکه مجموعه اوقاف نسبت به سوالات و ابهامات نمایندگان مجلس پاسخگویی لازم را نداشت، طرح تحقیق و تفحص از این اداره در دستور کار مجلس قرار گرفت.

وی ادامه داد: طرح تحقیق و تفحص از مجموعه اوقاف کشور، حدود یک سال در دست بررسی بوده است، اما با وجود تصویب کمیسیون، معطل مانده بود، تا اینکه روز گذشته به صحن علنی آمد و با رأی بالایی تصویب شد که تقریباً بی‌سابقه است.

نماینده مردم اصفهان در خانه ملت تصریح کرد: این نشان می‌دهد که ابهامات و سوال‌ها درباره نحوه عملکرد اوقاف، نبود شفافیت و مسائلی که نمایندگان نیاز داشتند درباره آن سوال کنند، زیاد است؛ در این راستا تدوین این گزارش و آمدن آن به صحن مجلس، تأثیر زیادی خواهد داشت.

وقف، فرهنگی که رو به فراموشی است

وقف صدقه جاریه حسنه‌ای است که دیرزمانی است رو به فراموشی و کمرنگ شدن رفته و ضروری است برای فرهنگ سازی روی این مسئله کارها و اقدامات اساسی انجام شود، بنابراین طرح تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی برای رفع مسائل مشکلات کافی نبوده و نیاز است در راستای احیای فرهنگ وقف مصوبات را اتخاذ نمایند.

باتوجه به اینکه وقف به معنای حفظ اصل مال و بهره مندی از درآمد آن برای جهت دادن به امور خیر بوده، سازمان اوقاف و امور خیریه رسالتی خطیر بر دوش دارد، در این راستا ضرورت دارد فرهنگ وقف از نظر مادی به رشد و تعالی جامعه بیافزاید، در این راستا بنظر می‌رسد دستورالعمل‌ها و قوانین در این مسیر باید اصلاح شود.