به گزارش پردیسان آنلاین، به نقل از روابط عمومی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان قم، یکشنبه به مناسبت روز بزرگداشت علامه دهخدا، نشست تخصصی «تاریخچه تألیف کتب مرجع در ایران» با حضور علی اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و چهره ماندگار در حوزه ادبیات به صورت مجازی برگزار شد.

عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن چگونگی ورود به حوزه فرهنگنامه‌نویسی گفت: در ایام دانشجویی زمانی که دکتر معین استاد دانشگاه تهران بود، بنده را جهت کار به دفتر لغتنامه برد و به مرحوم سیدجعفر شهیدی به عنوان سرپرست لغتنامه معرفی کرد. به محض ورود حرف «گ» را به بنده سپردند. در آنجا کار با فرهنگ‌ها را به صورت حرفه‌ای در کنار بزرگانی چون دبیر سیاقی، گنابادی و شهیدی شروع کردم.

وی درباره شیوه و سختی کار فرهنگ‌نامه‌نویسی مباحث مطرح و بیان کرد: اصطلاحات در ابتدا بر روی برگه‌ها، یادداشت می‌شد و سپس به دنبال استخراج و ارائه و معانی از متون و سایر فرهنگ‌ها بر روی آنها اصلاح می‌نمودیم. فرهنگ‌های قدیمی زبان فارسی بسیار مختصر هستند و باید کنکاش بیشتری جهت افزودن معانی می‌نمودیم. در برخی از موارد نیز ناگزیر به استنباط از خود بودیم. پس از تکمیل برگه‌ها، آنها را با حروف سربی و به صورت دستی حروف چینی و روی کاغذهای باریک بلندی موسوم به ستونی چاپ می‌کردند و به مولفین برای تصحیح داده می‌شد. با امکانات موجود در آن زمان کار تا حدودی مشکل بود و برخی از غلط‌ها اصلاح نشده و عدم کنترل وجود داشت.

چهره ماندگار کشور در حوزه ادبیات سپس به تاریخچه فرهنگ‌نامه‌ها در زبان فارسی پرداخت و افزود: لغت فُرس اسدی، نخستن لغت‌نامه به زبان فارسی است. اسدی شاعر و اهل طوس بود و در آذربایجان زندگی می‌کرد. دانشجویان و اطرافیان وی، خیلی با لغات خراسانی وی مأنوس نبودند. این لغتنامه بر اساس حروف آخر اشعار تنظیم شده و بیشتر برای شعرا جهت قافیه دهی مناسب است. اکثر لغت‌نامه‌های بعد از اسدی، از وی تأثیر گرفتند به ویژه لغت‌نامه‌هایی که در هندوستان چاپ می‌شد. هندوستان مرکزی برای ادبیات فارسی شده بود و چون زیاد زبان فارسی را نمی‌دانستند برای آموختن زبان فارسی نیازمند لغت‌نامه بودند. بعد از لغت‌نامه فُرس اسدی، اکثر لغت‌نامه‌های فارسی در هندوستان تهیه شد. مشکل عمده این نوع لغت‌نامه‌ها وجود غلط‌هایی در آن بود، زیرا نسخه‌های خطی آن زمان بدخط بود و هندی‌ها هم زیاد بر زبان فارسی مسلط نبودند، این لغات را به اشتباه و غلط ضبط می‌کردند. به مرور این لغات در فرهنگ‌های بعدی مثل فرهنگ قوامی، فرهنگ لسان الشعراء و جهان پویا هم وارد شدند.

وی درباره مرحوم دهخدا و اثر مهم لغت‌نامه گفت: مرحوم دهخدا به علت اینکه شاعر بود با متون فارسی سر و کار داشت و بسیاری از متون مهم را به دقت خوانده بود و با آن هوش سرشار خود، معانی لغات را از اشعار امثال: فرخی، سوزنی و منوچهری و نظیر آنان استخراج نمود، که تا قبل از آن در لغت‌نامه‌ها چنین رویه‌ای مرسوم نبود. مرحوم دهخدا در زمان خود ۱۷ جزوه را منتشر کرد و افزون برآن ۱۰۰ جزوه نیز غیر انتشار بود.

وی افزود: جانشین مرحوم دهخدا، دکتر معین، از اساتید حوزه ادبیات فارسی دعوت کرد تا این جزوات و لغت‌نامه با شیوه جدیدی تکمیل شود، که بین جزوه‌های تدوین شده لغت‌نامه دهخدا به جهت اینکه پس زمینه علمی مولفین متفاوت بود، برخی ناهماهنگی‌ها وجود داشت.

علی اشرف صادقی از ورود خود در سال ۱۳۴۰ به مؤسسه دهخدا گفت و افزود: لغت‌نامه دهخدا عمدتاً بر پایه متون شعری بنا شده است. طی سال‌های بعد از مرحوم دهخدا، مقدار زیادی از متون گنجینه‌های نسخه‌های خطی در ایران، ترکیه و اروپا شناسایی شده که هر کدام از این نسخه‌ها دارای لغات و ترکیبات جدیدی هستند که در لغت نامه هم وارد شده است. امکانات و متون کنونی بسیار بیشتر از زمان مرحوم دهخدا بود که این امر ارزش و پشتکار کار وی را نشان می‌دهد.

وی سپس به فرهنگ فارسی معین اشاره کرد و مشخصات آن را چنین گفت: فرهنگ معین با سبک و سیاق قدیمی نوشته شده است و ارجاعات کور و همچنین اصطلاحات مٌصحف در آن وجود دارد. این اصطلاحات شِبه واژه هستند. به طور کلی فرهنگ فارسی معین و لغت‌نامه دهخدا، فرهنگ‌های تاریخی هستند. زبان فارسی نیازمند یک فرهنگ زبان معاصر و جدید بود که اخیراً در همین سال ۹۹، انتشارات سمت، فرهنگ آموزشی زبان فارسی را برای خارجی‌ها تدوین نمود. در زمینه فرهنگ فارسی معاصر نیز «فرهنگ سخن» توسط انتشارات سخن منتشر شد. این فرهنگ حاصل ۸ سال فعالیت دکتر حسن انوری است. در این فرهنگ اساساً تمام لغات فارسی معاصر درج شده و شاهد مثال‌ها نیز از متون نویسندگان معاصر است. هیچ لغتی بدون شاهد مثال نیامده است. خود و دکتر شفیعی کدکنی ناظر این فرهنگ بودیم.

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از پیشنهاد خود برای ایجاد یک فرهنگ جامع فارسی گفت و افزود: در سال ۱۳۷۰ وقتی که وارد فرهنگستان زبان و ادب فارسی شدم، پیشنهاد تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی را دادم. در آنجا با استفاده از رایانه مدخل‌گزینی و واژه‌گزینی صورت گرفت و تا کنون در حدود ۱۲۰۰ متن به رایانه داده شده که یک پیکره عظیمی از لغات زبان فارسی از روزهای قدیم تا زمان معاصر به وجود آمده است. در این فرهنگ تمام لغات شاهد مثال دارد و برخی اصطلاحات جدید و عامیانه نیز ارائه شده است. تا کنون ۲ جلد از این فرهنگنامه منتشر شده و جلد ۳ نیز آماده انتشار است که به خاطر وجود ویروس کرونا، چاپش به تعویق افتاد. در این فرهنگ از رویکردهای جدید فرهنگ‌نامه‌نویسی و ابزارهای نوین استفاده شده است. پیش‌بینی می‌شود تکمیل فرهنگ جامع زبان فارسی بیش از ۳۰ جلد خواهد داشت.

وی افزود: علامه محمدعلی دهخدا در ۷ اسفند ۱۳۳۴ در تهران درگذشت. و پس از دهخدا، سازمانی که دهخدا برای تدوین و اصلاح لغتنامه در سال ۱۳۲۴، در منزل دایر کرده بود، در سال ۱۳۳۴، به مجلس شورای ملی منتقل و در سال ۱۳۳۶، به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران واگذار شد که هنوز هم به فعالیت خود ادامه می‌دهد. لغت نامه دهخدا یکی از مهمترین آثار وی است که مفصل ترین کتاب لغت در زبان فارسی است.