به گزارش پردیسان آنلاین، یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرهنگی و تاریخی ایران در دهه‌های اخیر، انتقال مستقیم تجربه و روایت دفاع مقدس به نسل‌های جدید است. اگرچه کتاب‌ها، مستندها و برنامه‌های رسانه‌ای متعددی در این زمینه تولید شده، اما هنوز پرسش اصلی باقی است: چگونه می‌توان خاطرات شهدا، رزمندگان و خانواده‌های آنان را از خطر فراموشی نجات داد و آن‌ها را به میراثی پایدار برای جامعه و نسل‌های آینده تبدیل کرد؟
واقعیت این است که با گذشت بیش از چهار دهه از دفاع مقدس، فاصله میان نسل جدید و دوران جنگ تحمیلی به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافته و شاهدان اصلی این رویدادها، یکی پس از دیگری از میان ما می‌روند. این موضوع نه‌تنها یک دغدغه فرهنگی و تاریخی است، بلکه پیامدهای اجتماعی، هویتی و حتی اقتصادی گسترده‌ای دارد. اگر حافظه جمعی جامعه نتواند روایت‌های زنده و تجربیات مستقیم را ثبت کند، آینده با خلأ هویتی و تاریخی روبه‌رو خواهد شد و نسل‌های بعدی ممکن است در فهم مفاهیمی چون ایثار، وطن‌پرستی و ارزش‌های انسانی دچار نقصان شوند.
در این میان، تاریخ شفاهی و بهره‌گیری از آن در قالب‌های نوین، از جمله «گردشگری جنگ»، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند، گردشگری جنگ، نه‌تنها فرصتی برای آشنایی عمومی با تاریخ و فرهنگ دفاع مقدس فراهم می‌کند، بلکه می‌تواند ابزار مؤثری برای معرفی ارزش‌ها، مکان‌های تاریخی و خاطرات رزمندگان به نسل جوان و حتی گردشگران خارجی باشد. این نوع گردشگری، اگر به‌درستی برنامه‌ریزی شود، می‌تواند علاوه‌بر آموزش و فرهنگ‌سازی، زمینه‌ای برای توسعه اقتصادی و جذب مخاطب به حوزه‌های فرهنگی و تاریخی ایجاد کند.
با این حال، پرسش اساسی همچنان باقی است: چه راهکارهایی وجود دارد که نهادهای مسئول بتوانند از این فرصت محدود بهره‌برداری کنند و اطمینان حاصل شود این خاطرات به شکل مستند و علمی در اختیار عموم قرار می‌گیرد؟ چالش‌هایی همچون کمبود منابع، پراکندگی راویان، سرعت پایین ثبت خاطرات و نیاز به هم‌افزایی نهادها وجود دارد و بدون برنامه‌ریزی دقیق، بخش بزرگی از این سرمایه بی‌بدیل ممکن است برای همیشه از دست برود.
یوسف علایی، مدیر سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس و مدیر روابط عمومی اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار کرد: در بحث ضبط و ثبت تاریخ شفاهی، یا به عبارت بهتر ثبت و ضبط خاطرات رزمندگان، خانواده‌های شهدا و ایثارگران، ما در طول سال فعالیت مستمری داریم. در اداره، استودیویی در اختیار داریم و برای سوژه‌های فاخر اقدام به ضبط می‌کنیم، البته جمعیت ایثارگران در استان بسیار زیاد است و در توان یک اداره نیست که همه را پوشش دهد؛ ادارات موازی همچون بنیاد شهید، حوزه هنری و حتی شهرداری در این زمینه کمک می‌کنند و ما نیز در طول سال به‌صورت سوژه‌های خاص، چه شخص‌محور و چه موضوع‌محور، اقدام به ضبط می‌کنیم.
وی افزود: در شهرستان‌ها نیز گروه‌های فعالی ایجاد شده؛ این گروه‌ها بعضی به‌صورت خودجوش فعالیت داشتند که ما آن‌ها را توانمند کردیم و آموزش دادیم یا پایگاه‌های بسیج بودند که از آن‌ها در این زمینه کمک خواستیم و اکنون به‌صورت حرفه‌ای مشغول فعالیت هستند؛ از هفته دفاع مقدس سال جاری، دفتر حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس را در شهرضا برای نخستین بار در استان فعال می‌کنیم. این مجموعه فرهنگی پیش‌تر نیز خاطرات شهدا و رزمندگان را جمع‌آوری و سالانه چندین کتاب منتشر می‌کرد. فارغ از این مسئله باید به این موضوع پرداخت که این خاطرات چه سرنوشتی پیدا می‌کنند و چه اتفاقی برایشان رخ می‌دهد.
مدیر سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس ادامه داد: در مجموعه اداره حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان اصفهان، خاطرات در چند محور تخصصی معاونت‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. یکی از این معاونت‌های تخصصی، حوزه ادبیات است که بنده در آن خدمت می‌کنم. در حوزه ادبیات، سالانه حدود ۸۰ عنوان کتاب مکتوب، حدود ۴۰ عنوان کتاب صوتی و ده‌ها عنوان کتاب دیجیتال، تعاملی یا چندرسانه‌ای تولید می‌کنیم.
علایی بیان کرد: این تولیدات در فضای مجازی به صورت موشن‌گرافیک، انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای و در قالب دانشنامه و محصولات مختلف برای عموم مردم ارائه می‌شود، بنابراین این خاطرات بدون استفاده نمی‌مانند. حجم کار بسیار زیاد است و نیاز به همکاری گسترده وجود دارد. به‌عنوان نمونه، سال جاری با مشارکت شهرداری منطقه چهار اصفهان، نقش زنان پشتیبان جبهه‌ها جمع‌آوری می‌شود. مشابه این اقدام در گز، زینبیه و شهرضا نیز در حال انجام است.
وی مطرح کرد: البته سرعت کار پایین است و باید همه نهادها در این مسیر کمک کنند. این موضوع یکی از دغدغه‌های اصلی ما است. هر دستگاهی ظرفیت محدودی دارد، باوجود توان و ظرفیت محدود موجود، ما ده برابر تلاش می‌کنیم، زیرا خودمان واقفیم که این کار امری ضروری است و باید انجام شود.
مدیر روابط‌عمومی اداره حفظ آثار دفاع مقدس اصفهان در پاسخ به سوالی درباره استفاده از ظرفیت صدا و سیما ادامه داد: صدا و سیما مجموعه‌ای است که در طول سال، از آغاز تا پایان، مأموریت‌ها و برنامه‌های مشخصی دارد و هر روز یک برنامه تولید می‌کند؛ اما ما سعی کرده‌ایم از این ظرفیت هم استفاده کنیم، به‌عنوان نمونه، برنامه رادیویی «شب‌های روشن» با موضوعات مختلف و مصاحبه‌های کوتاه با رزمندگان در رادیو اصفهان تولید شده. ما همین برنامه را به کتاب تبدیل کرده‌ایم که تحت عنوان «شب‌های روشن» منتشر شده. این کتاب در روزهای اخیر در یکی از برنامه‌های محوری هفته دفاع مقدس رونمایی خواهد شد.
علایی اضافه کرد: در زمینه برنامه‌های مستند و گفت‌وگومحور نیز اقداماتی انجام شده است. بنیاد حفظ آثار در حال راه‌اندازی استودیو است و قرار است برنامه‌های گفت‌وگومحور در حوزه تاریخ شفاهی تولید شود. این برنامه‌ها در قالب چندروایی یا هم‌روایی طراحی شده‌اند و پروپوزال و پیش‌تولید آن‌ها آماده است. امیدواریم تا سال آینده این برنامه‌ها در صداوسیما پخش شود.
وی درباره حفظ و احیای نقاط تأثیرگذار شهر در دفاع مقدس و انقلاب اسلامی مطرح کرد: پیشنهاد خرید و تبدیل این اماکن به موزه ارائه شده است و شورای شهر نیز در این زمینه طرح‌هایی در دست دارد. این مکان‌ها می‌توانند علاوه‌بر معرفی داخلی، برای گردشگران خارجی نیز نقش مهمی در انتقال ارزش‌های دفاع مقدس ایفا کنند.
مدیر سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس اصفهان گفت: بنیاد حفظ آثار در همکاری با اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، چند کتاب درباره بمباران مناطق گردشگری استان اصفهان منتشر کرده است؛ از جمله «فیروزه‌های سرخ» و «آتش در میراث» که پارسال با حضور وزیر وقت گردشگری رونمایی شد، همچنین پروژه‌ای مشترک با آتش‌نشانی اصفهان درباره نقش آتش‌نشانان در جنگ و جنگ از دید آتش‌نشانان کلید خورده است.
علایی ادامه داد: در حوزه آموزش عالی نیز اقدامات مهمی صورت گرفته است. رشته ادبیات پایداری در مقطع کارشناسی ارشد ایجاد شده و دو واحد درس آشنایی با دفاع مقدس نیز به‌صورت اجباری ارائه می‌شود. اکنون بحث ایجاد رشته‌ای با عنوان «گردشگری جنگ» در دانشگاه‌ها در دست بررسی و پیگیری است.
وی در ادامه از اهمیت احیا و معرفی نقاط تأثیرگذار شهر در دفاع مقدس تصریح کرد: استان اصفهان به‌دلیل ظرفیت بالای گردشگری، جایگاه مناسبی برای توسعه گردشگری جنگ دارد. سال گذشته با استفاده از نخبگان سرباز، طرح نهضت ترجمه اجرا شد. در این طرح، دانشجویان ارشد و دکتری می‌توانند به جای خدمت سربازی، پروژه‌های پژوهشی مرتبط با بنیاد انجام دهند و از کسری یا معافیت خدمت برخوردار شوند.
مدیر روابط عمومی بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس اصفهان اظهار کرد: سال گذشته حدود ۳۰ عنوان کتاب با همکاری این نخبگان ترجمه شد. برخی از این آثار از فارسی به زبان‌های دیگر از جمله عربی و انگلیسی ترجمه شده‌اند. سال جاری نیز چندین عنوان کتاب به زبان عربی چاپ و برای رونمایی آماده شده است. ما ضرورت این اقدامات را درک می‌کنیم و تلاش کرده‌ایم حداقل زیرساخت محتوایی لازم فراهم شود. برای نشر این آثار نیز از ظرفیت جامعه‌المصطفی، دانشجویان خارجی و وزارت امور خارجه استفاده می‌کنیم.
علایی تأکید کرد: همه این فعالیت‌ها در راستای ثبت، حفظ و انتقال ارزش‌های دفاع مقدس به نسل‌های آینده انجام می‌شود و نیازمند همکاری گسترده دستگاه‌ها و نهادهای مختلف است.
به گزارش پردیسان آنلاین، ثبت تاریخ شفاهی دفاع مقدس یک ضرورت ملی است و نه تنها یک اقدام فرهنگی یا هنری. این فرایند، پلی میان گذشته و حال و بستری برای انتقال ارزش‌ها، تجربیات و خاطراتی است که می‌توانند هویت ملی و اجتماعی جامعه را تقویت کنند.
با وجود تلاش‌های قابل توجه، همچنان کمبود منابع، محدودیت‌های عملیاتی و نیاز به هم‌افزایی دستگاه‌ها مانع از بهره‌برداری کامل از این میراث شده است. اما روشن است که اگر امروز از این فرصت استفاده نشود، فردا برای شنیدن روایت‌های زنده و دست اول، دیر خواهد بود.
