به گزارش سرویس ترجمه پردیسان آنلاین، در دهه‌های اخیر، طراحی شهری از یک فرایند فنی و متمرکز به بستری اجتماعی و مشارکتی تبدیل شده است که شهروندان نه‌تنها شنونده، بلکه طراحان فعال فضاهای شهری هستند. در این تحول مفهومی، نقش شهروندان از مصرف‌کنندگان خدمات شهری به هم‌آفرینان فضاهای عمومی تغییر می‌کند و شهر به یک بستر آزمایش اجتماعی تبدیل می‌شود که ایده‌ها نه در دفاتر اداری، بلکه در خیابان‌ها، پارک‌ها و میدان‌های عمومی شکل می‌گیرند. شهروندان، با استفاده از ابزارهای ساده و بودجه‌های خرد، می‌توانند فضاهای شهری را بازتعریف کنند، نیازهای خود را بیان کنند و در خلق راه‌حل‌ها مشارکت داشته باشند.
شهرهای هلسینکی و وروتسواف با بهره‌گیری از این رویکردهای خلاقانه، توانسته‌اند مشارکت مردمی را از سطح مشاوره به سطح هم‌آفرینی ارتقا دهند. این تحول، با تکیه بر هنر، آزمایش‌های کوچک‌مقیاس و بودجه‌ریزی انعطاف‌پذیر، به خلق فضاهایی منجر شده است که علاوه‌بر زیبایی، فراگیر بودن را در اولویت قرار می‌دهند.
هلسینکی؛ مدل عملیاتی مکان‌سازی و دموکراسی خلاق
هلسینکی، پایتخت فنلاند، شهری ساحلی با جمعیتی حدود ۶۵۰ هزار نفر است که به‌واسطه رویکردهای نوآورانه در طراحی شهری، توجه جهانی را به خود جلب کرده است. این شهر با تأکید بر پایداری، عدالت فضایی و مشارکت اجتماعی، تلاش دارد فضاهای شهری را به‌گونه‌ای طراحی کند که علاوه‌بر پاسخ‌گویی به نیازهای روزمره ساکنان، بستری برای تعامل، خلاقیت و رفاه عمومی فراهم آورد. در سال‌های اخیر، هلسینکی با اجرای مدل‌های مشارکتی و انعطاف‌پذیر، به یکی از پیشگامان شهرسازی انسان‌محور در اروپا تبدیل شده است.
«مدل عملیاتی مکان‌سازی» هلسینکی به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجسته مشارکت خلاقانه شهروندان شناخته می‌شود. این مدل، شهروندان را از ناظران منفعل به طراحان فعال فضاهای شهری تبدیل می‌کند. در این رویکرد، ساکنان امکان اجرای مداخلات کوچک‌مقیاس همچون پارکلت‌ها، نقاشی‌های دیواری، یا مبلمان موقت را پیش از سرمایه‌گذاری‌های دائمی شهری پیدا می‌کنند. این فرایند نه‌تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه به شهروندان اجازه می‌دهد تا ایده‌های خود را در عمل بیازمایند، بازنگری کنند و در نهایت به طرح‌های پایدار تبدیل کنند.
یکی از پروژه‌های شاخص در این زمینه، «هنر آسفالت بلومبرگ» در منطقه ووتالو است و نمونه‌ای الهام‌بخش از تلفیق هنر، مشارکت شهروندی و طراحی شهری خلاقانه به‌شمار می‌رود. این پروژه در میدان مقابل ساختمان چندمنظوره «ووتالو» اجرا شد که شامل کتابخانه، مرکز فرهنگی و فضاهای عمومی است و در مرکز یکی از پرجمعیت‌ترین و چندفرهنگی‌ترین مناطق هلسینکی قرار دارد. با وجود موقعیت مکانی مناسب، طراحی معماری پیشین این فضا موجب شده بود که دسترسی به ورودی اصلی ساختمان دشوار باشد و میدان روبه‌روی آن کارکرد اجتماعی محدودی داشته باشد. به همین دلیل، شهرداری هلسینکی با همکاری سازمان «هنر شهری هلسینکی» تصمیم گرفت این فضای بدون استفاده را به یک میدان تعاملی و زنده تبدیل کند.
فرایند طراحی پروژه با برگزاری کارگاه‌های مشارکتی آغاز شد که در آن بیش از ۵۰۰ کودک از مدارس محلی شرکت داشتند. کودکان با استفاده از نقاشی، بازی و داستان‌پردازی، ایده‌هایی برای بازطراحی میدان ارائه دادند. بر اساس این مشارکت‌ها، هنرمند فنلاندی «یاکو بلومبرگ» به همراه تیم طراحی، نقشه‌ای تعاملی از جهان را طراحی کرد که به‌صورت یک نقاشی دیواری بزرگ روی سطح آسفالت اجرا شد. این نقشه یک اثر هنری بود که به‌عنوان فضای بازی شهری عمل می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که کودکان می‌توانستند در نقش مهره‌های بازی، از قاره‌ای به قاره دیگر حرکت کنند و در عین حال با جغرافیا، فرهنگ‌ها و تعامل اجتماعی آشنا شوند.
پروژه «اتاق نشیمن فضای باز» در مرکز جوانان کاننلمکی یکی دیگر از نمونه‌های موفق طراحی شهری مشارکتی هلسینکی با محوریت جوانان است که با طراحی مبلمان شهری موقت، فضایی برای تعامل، استراحت و فعالیت‌های فرهنگی فراهم کرد و به‌مرور به یک نقطه کانونی در محله تبدیل شد. این پروژه بخشی از برنامه گسترده‌تر «بودجه جوانان» شهرداری هلسینکی بود که از سال ۲۰۱۳ با هدف افزایش مشارکت نوجوانان در تصمیم‌گیری‌های شهری آغاز شده و هر سال با مراحل مشخصی شامل جمع‌آوری داده، کارگاه‌های طراحی، رأی‌گیری، مشاوره و اجرا دنبال می‌شود.
جوانان محله کاننلمکی در جلسات مشورتی و کارگاه‌های طراحی شرکت کردند تا نیازها و ایده‌های خود را برای بهبود فضای بیرونی مرکز جوانان بیان کنند. این مرکز که در طبقه پایین مرکز فرهنگی کاننتالو قرار دارد، پیش‌تر فقط یک فضای داخلی برای فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی داشت و فضای بیرونی آن بدون استفاده مانده بود. با توجه به افزایش تقاضا برای فضاهای باز پس از همه‌گیری کرونا، ایده تبدیل فضای بیرونی به یک «اتاق نشیمن شهری» شکل گرفت تا محلی برای تعامل، استراحت، اجرای برنامه‌های فرهنگی و حضور آزاد جوانان در محیطی امن و دلپذیر باشد.
بودجه اجرای این پروژه حدود ۲۵ هزار یورو برآورد و از محل بودجه عملیاتی خرد شهرداری تأمین شد. این بودجه صرف طراحی و ساخت مبلمان شهری موقت شامل نیمکت‌های چوبی قابل جابه‌جایی، میزهای چندمنظوره، سایه‌بان‌های پارچه‌ای و عناصر تزئینی رنگی شد. مراحل اجرا نیز با مشارکت مستقیم جوانان، هنرمندان محلی و تیم‌های طراحی شهری انجام گرفت. جوانان نه‌تنها در انتخاب طرح‌ها، بلکه در ساخت و نصب عناصر نیز نقش فعال داشتند. این مشارکت موجب شد که حس تعلق و مالکیت نسبت به فضا در میان کاربران اصلی تقویت شود. پس از نصب مبلمان و فعال‌سازی فضا، «اتاق نشیمن فضای باز» به‌سرعت به نقطه‌ای محبوب برای تجمع، گفت‌وگو، اجرای برنامه‌های فرهنگی و حتی جلسات غیررسمی محلهای تبدیل شد. در ارزیابی‌های بعدی، بیش از ۸۰ درصد کاربران مرکز اعلام کردند که فضای جدید منجر به افزایش احساس امنیت، راحتی و تعامل در محله شده است.
شهرداری هلسینکی با تغییر در نحوه تخصیص بودجه، امکان اجرای سریع و خلاقانه ایده‌های محلهای را فراهم کرده است و به‌جای تمرکز بر سرمایه‌گذاری‌های کلان و بلندمدت، بودجه‌های خرد عملیاتی در اختیار گروه‌های محلی قرار می‌دهد تا بتوانند پروژه‌های آزمایشی خود را اجرا کنند. این تغییر، به احیای محله‌هایی همچون مالمی، مری‌راستیلا و ملون‌کولا انجامیده است که پیش‌تر با چالش‌های اجتماعی، کمبود فضای عمومی و کاهش تعامل اجتماعی روبه‌رو بودند.
فضاهای عمومی در این محله‌ها، با اجرای پروژه‌های کوچک اما هدفمند، به نقاطی زنده و مشارکتی تبدیل شدند. برای مثال در مالمی، پروژه «مسیر هنری پیاده‌رو» در سال ۲۰۲۱ با همکاری شهرداری هلسینکی و گروه‌های هنری محلی اجرا شد. در این پروژه، مسیرهای پیاده‌روی اطراف میدان مرکزی با نقاشی‌های رنگی، الگوهای هندسی و عناصر بصری تعاملی تزئین شدند. نیمکت‌هایی با رنگ‌های گرم و فرم‌های غیرمتعارف در نقاط کلیدی نصب شد تا به زیبایی فضا کمک کند و امکان توقف و تعامل را افزایش دهد. بودجه این پروژه حدود ۳۰ هزار یورو بود که از محل برنامه «مدل هلسینکی» تأمین شد. در کنار طراحی فیزیکی، رویدادهای محلی همچون جشنواره خیابانی و کارگاه‌های نقاشی برای کودکان برگزار شد که به افزایش حس تعلق و مشارکت اجتماعی در محله کمک کرد.
در مری‌راستیلا، پروژه «مری‌راستیلامه» با هدف بازطراحی فضای سبز مرکزی محله و با حمایت برنامه «محله‌های هلسینکی» شهرداری این شهر انجام شد. جلسات مشورتی با خانواده‌ها و ساکنان برگزار شد تا نیازها و ترجیحات آنان برای فضای عمومی شناسایی شود، سپس با استفاده از مصالح طبیعی، مسیرهای پیاده‌روی جدید، محلهای نشیمن خانوادگی و فضاهای بازی تعاملی برای کودکان طراحی و اجرا شد. این فضاها به‌گونه‌ای طراحی شدند که از نظر ایمنی و دسترسی برای گروه‌های مختلف سنی مناسب باشند. نتیجه این بازطراحی، افزایش چشمگیر استفاده از پارک‌ها، کاهش رفتارهای پرخطر در فضای عمومی و ارتقای کیفیت زیست‌محیطی محله بود.
پروژه «بازی‌ها و فضاها» در محله ملون‌کولا، در تابستان ۲۰۲۳ با تمرکز بر کودکان و نوجوانان اجرا شد. این پروژه بخشی از برنامه «محله‌های زیست‌پذیر» شهرداری هلسینکی بود و هدف آن ایجاد فضاهای فرهنگی موقت در مناطق شرقی شهر همچون کونتولا و ملون‌مکی بود. در این پروژه، با مشارکت مستقیم جوانان، فضاهای پاپ‌آپ شامل ایستگاه‌های بازی، دیوارهای نقاشی و سکوهای اجرای خیابانی طراحی و نصب شد. این فضاها نه‌تنها بستری برای تعامل میان نسل‌ها فراهم کردند، بلکه به افزایش حضور اجتماعی، کاهش انزوا و ارتقای سلامت روانی جامعه کمک کردند. پروژه به‌صورت آزمایشی اجرا شد و در ارزیابی‌های بعدی، پیشنهاد شد که بعضی از عناصر آن به‌صورت دائمی در طراحی شهری لحاظ شوند.
مدل مکان‌سازی هلسینکی بر پایه اصول طراحی انعطاف‌پذیر، بازخورد مستمر و ارزیابی مشارکتی بنا شده است. هر پروژه، پس از اجرا، توسط شهروندان و کارشناسان ارزیابی می‌شود و در صورت موفقیت، به‌صورت دائمی در طراحی شهری لحاظ می‌شود. این چرخه یادگیری و اصلاح، موجب شده است که شهر بتواند به‌صورت پویا و پاسخ‌گو به نیازهای متغیر جامعه واکنش نشان دهد. استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای ثبت نظرات، مستندسازی فرایندها و تحلیل داده‌های محیطی نیز به افزایش دقت و شفافیت تصمیم‌گیری کمک کرده است.
وروتسواف؛ شهروندان به‌عنوان طراحان شهری
شهر وروتسواف در لهستان نیز با ساختن فرهنگی مبتنی بر تجربه‌گرایی و توانمندسازی خلاقانه، مسیر متفاوتی را در طراحی شهری مشارکتی طی کرده است. این شهر با اعطای کمک‌هزینه‌های خرد و برگزاری کارگاه‌های تعاملی، به شهروندان امکان داده است فضاهای بدون استفاده همچون انبار متروکه پپوویتسه را به باغ‌ها و مراکز اجتماعی تبدیل کنند. برنامه مکان‌سازی این شهر، با تلفیق هنر، بوم‌شناسی و مدیریت مدنی، تلاش دارد تا هر پروژه، از نظر زیبایی‌شناسی و فراگیری اجتماعی، متوازن باشد.
در وروتسواف، مداخلات موقت به‌عنوان ابزار اصلی مشارکت شهری به‌کار گرفته می‌شوند. جشنواره‌های محلی، فضاهای پاپ‌آپ، آزمایشگاه‌های هنر شهری و رویدادهای خیابانی، بستری برای آزمون ایده‌های شهروندان فراهم می‌کنند. این اقدامات، به شهروندان امکان می‌دهد تا ایده‌های خود را برای بازآفرینی بلندمدت، در قالب نمونه‌های اولیه اجرا کنند. برای مثال، در پروژه «باغ‌های اجتماعی پپوویتسه»، ساکنان با همکاری هنرمندان و طراحان، فضای صنعتی متروکه را به باغی عمومی با کاربری‌های فرهنگی، آموزشی و تفریحی تبدیل کردند. این فضا اکنون به یکی از نقاط محبوب محله تبدیل شده و تعامل اجتماعی را به‌طور چشمگیری افزایش داده است.
این پروژه یکی از نمونه‌های برجسته بازآفرینی شهری در وروتسواف با مشارکت مستقیم شهروندان است که در سال ۲۰۲۳ آغاز شد و در سال ۲۰۲۴ به بهره‌برداری رسید. مساحت این باغ اجتماعی حدود ۲۵۰۰ متر مربع است و طراحی آن با همکاری ساکنان محله، هنرمندان محلی و دانشجویان معماری دانشگاه فناوری وروتسواف انجام شد.
پس از برگزاری جلسات مشورتی و کارگاه‌های طراحی با شهروندان و شناسایی نیازهای محلهای، فضاهایی متنوعی با کاربری‌های فرهنگی، آموزشی و تفریحی با استفاده از مصالح بازیافتی و کم‌هزینه، ایجاد شد که شامل باغ‌های کوچک محلهای برای کاشت سبزیجات و گیاهان دارویی توسط ساکنان، سکوهای چوبی چندمنظوره برای برگزاری جلسات، اجراهای هنری و فعالیت‌های آموزشی، فضاهای بازی طبیعی برای کودکان با استفاده از چوب، سنگ و عناصر بومی، سایه‌بان‌های پارچه‌ای و مبلمان شهری موقت برای استراحت و تعامل اجتماعی و دیوارهای نقاشی شهری است که توسط هنرمندان محلی و نوجوانان طراحی شده‌اند.
این پروژه بخشی از برنامه «شهرسازی مشارکتی اروپا» و ابتکار «شهرها در مسیر مکان‌سازی» بود که هدفشان ارتقای فراگیری اجتماعی، پایداری زیست‌محیطی و شهروندی فعال از طریق طراحی شهری مشارکتی است. بودجه پروژه حدود ۴۵ هزار یورو برآورد شده بود که از منابع شهرداری، کمک‌هزینه‌های اتحادیه اروپا و حمایت سازمان‌های فرهنگی محلی تأمین شد.
نتایج این پروژه فراتر از بازطراحی کالبدی بود و باغ اجتماعی پپوویتسه به نقطه‌ای محبوب برای تجمع، تعامل میان نسل‌ها، برگزاری جشنواره‌های محلی و فعالیت‌های آموزشی تبدیل شد، همچنین این فضا به‌عنوان نمونه‌ای موفق در استفاده از مداخلات موقت برای بازآفرینی بلندمدت، در کنفرانس‌های بین‌المللی شهرسازی ارائه شده و الهام‌بخش پروژه‌های مشابه در دیگر مناطق وروتسواف بوده است.
یکی دیگر از پروژه‌های موفق، «آزمایشگاه هنر شهری» در منطقه اولبین است که پیش‌تر با چالش‌های زیست‌محیطی همچون جزیره گرمایی شهری و سیلاب‌های مکرر روبه‌رو بود. در این پروژه، با استفاده از راه‌حل‌های طبیعت‌محور، حیاط‌های متروکه بازطراحی شدند، مسیرهای سبز ایجاد شد و فضاهای عمومی با مشارکت ساکنان به نقاط زیست‌پذیر تبدیل شدند. این اقدامات، نه‌تنها کیفیت محیط زیست را ارتقا دادند، بلکه به کاهش آسیب‌های اجتماعی و افزایش حس تعلق محلهای کمک کردند.
چهارچوب مشارکتی وروتسواف، بر پایه تفکر طراحی، هنر مردمی و حکمرانی انعطاف‌پذیر بنا شده است. در این مدل، شهروندان نه‌تنها در مرحله اجرا، بلکه در مرحله تصمیم‌گیری، ارزیابی و اصلاح نیز مشارکت دارند. جلسات عمومی، کارگاه‌های طراحی و پلتفرم‌های دیجیتال، امکان گفت‌وگوی مستمر میان مردم و مسئولان شهری را فراهم کرده‌اند. این گفت‌وگو، به خلق پروژه‌هایی منجر شده است که نه‌تنها زیبا و کارآمد، بلکه انسانی، فراگیر و پایدار هستند.
شهرداری وروتسواف با ایجاد واحدهای تخصصی برای حمایت از پروژه‌های مشارکتی، فرایندهای اداری را ساده‌سازی کرده و امکان اجرای سریع‌تر طرح‌های محلهای را فراهم کرده است، همچنین با تدوین دستورالعمل‌های طراحی مشارکتی، چهارچوبی شفاف برای همکاری میان شهروندان، هنرمندان، طراحان و مدیران شهری ایجاد شده است. این ساختار، به تثبیت فرهنگ مشارکت و نوآوری در سطح شهر کمک کرده و وروتسواف را به یکی از شهرهای پیشرو در حکمرانی شهری خلاقانه تبدیل کرده است.
