به گزارش پردیسان آنلاین، تابستان هنوز به نیمه نرسیده، آفتاب تیر بی‌رحم‌تر از همیشه می‌سوزاند؛ کف خیابان‌های اصفهان، برخلاف انتظار، فرشی از برگ‌های زرد و قهوه‌ای گسترده شده است. این تصویر، متعلق به مهر نیست؛ صحنه‌ای است که در اواسط تیر، در اوج تب و تاب فصل گرما، شهر تاریخی اصفهان و دیگر کلان‌شهرهای ایران را درنوردیده است و خزان زودرس، این بار نه در مرداد که در تیرماه طلوع کرده و زنگ خطری هولناک را به صدا درآورده است.
زیر آسمان آبیِ سوزان تیر، چنارهای دیرپای چهارباغ، درختان کهنسال میدان نقش‌جهان و نارون‌های حاشیه زاینده‌رودِ خاموش، قامتی خمیده و رنگ‌باخته دارند.
قدم بر خیابان چهارباغ، این نگارستان تاریخ، یا حاشیه زاینده‌رود خموش بگذارید؛ سقف سبزی که روزگاری تفرجگاه چشم و دل بود، اینک پرده‌درپرده به زردی و خشکی می‌گراید و برگ‌های زرد و قهوه‌ای، قربانیان بی‌پناه این تغییر نابهنگام، با هر وزش باد ملایمی، از شاخه‌های عریان جدا شده و با صدایی خش‌خش‌وار، همچون فریادی خاموش، بر سنگفرش پیاده‌روها و آسفالت داغ خیابان‌ها جان می‌سپارند، زیر پای عابران شتابزده، فرشی زردرنگ از زوالِ پیش‌رس گسترده شده؛ فرشی که یادآور مهر و آبان است.
این روایتِ تلخ، منحصر به اصفهان نیست و از غرب کشور، جایی که بلوط‌های دلاور زاگرس قهوه‌ای شده‌اند، تا کلان‌شهرهای دیگر، درختان قدیمی، به ویژه چنارهای سربه‌فلک‌کشیده، نشانه‌هایی از خزان زودرس را در اوج فصل رویش بروز داده‌اند، اما اصفهان، با تاریخ‌چه‌ای درخشان از باغ‌ها و جویبارها و چنارستان‌های سایه‌افکن، این ضایعه را عمیق‌تر و دردناک‌تر تجربه می‌کند، اینجا زوال برگ‌ها تنها یک آسیب زیست‌محیطی نیست؛ زخمی بر پیکرهٔ حافظهٔ جمعی و هویت تاریخی شهری است که روزی «نصف جهان» و الگوی باغ‌شهری ایران بود.
افزایش ناگهانی و شدید دما در تابستان‌های اخیر، درختان را دچار شوک کرده است و درخت برای کاهش سطح تبخیر و جلوگیری از اتلاف بیش‌ازحد آب، ناچار است بخشی از برگ‌های خود را قربانی کند که واکنشی بقاجویانه در برابر گرمایی بی‌سابقه است.
خشکی مزمن زاینده‌رود، شاهرگ حیاتی اصفهان، ضربه‌ای مهلک بر پیکره فضای سبز شهر وارد کرده است و آبیاری غرقابی چنارهای کهنسال که روزگاری از جریان دائمی جوی‌ها سیراب می‌شدند، اینک به برنامه‌هایی محدود و ناکافی تبدیل شده است.
ریشه‌های عمیق این غولان سبز، به لایه‌های خشکیده زمین رسیده و سهمیه آبشان پاسخگوی نیاز در اوج گرمای کشنده نیست و برخی کارشناسان، گسترش خزان از شرق (مناطق پایین‌دست و متأثرتر از خشکی زاینده‌رود) به غرب شهر را شاهدی بر این مدعا می‌دانند.
ذرات معلق و آلاینده‌های جوی، با نشستن بر سطح برگ‌ها، فرایند فتوسنتز را مختل می‌کنند و منافذ تنفسی برگ (استوماتا) را می‌بندند، تنفس درخت را با مشکل روبه‌رو ساخته و بر فشار وارده می‌افزایند.
به گفته کوروش کاووسی، گیاه‌شناس، نباید در پی نسخه‌ای واحد برای همه درختان گشت، آنچه شاهدش هستیم، نتیجه ترکیب پیچیده‌ای از این عوامل استرس‌زا است که سیستم دفاعی و سازگاری درختان، به ویژه گونه‌های حساسی همچون چنار را در هم شکسته است و گرمای شدید، تشنگی، خفگی ناشی از آلودگی و فشارهای ثانویه همچون آفات ضعیف‌شده، دست به دست هم داده‌اند تا این «پاییز تابستانی» را رقم بزنند.
سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان و دیگر کلان‌شهرهای درگیر، وضعیت را زیر نظر دارند و اقدامات فوری همچون تنظیم برنامه‌های آبیاری (در حد امکان)، پایش آفات و بیماری‌ها و تحقیقات بیشتر در دستور کار است و برخی امیدوارند که با کاهش نسبی دما در اواخر مرداد و اوایل شهریور، درختان بتوانند مجدد برگ‌های جدیدی تولید کنند و از مرگ کامل شاخه‌ها جلوگیری شود.
گرمای شدید و کم‌آبی، فضای سبز را در معرض خزان زودرس قرار داده‌اند
احمد شریعتی، عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان با تأکید بر اقدامات گسترده و مستمر مدیریت شهری برای حفظ و نگهداری فضای سبز اصفهان به خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: تلاش‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف زیست‌محیطی به‌ویژه در سالی که با بحران شدید کم‌آبی و گرمای بی‌سابقه روبه‌رو بوده‌ایم، انجام شده است.
وی با اشاره به عضویت خود در کمیسیون ماده ۷ و نقش این کمیسیون در تصویب، حفظ و نظارت بر فضای سبز شهری ادامه می‌دهد: جلسات منظم و منسجمی به صورت هفتگی یا دو هفته یک بار در سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهری با حضور معاون خدمات شهری، رئیس سازمان پارک‌ها و کارشناسان تخصصی برگزار می‌شود که طی آن آمارها، روش‌ها، پیشنهادها و مشکلات مربوط به وضعیت حفظ فضای سبز و محیط زیست مورد بررسی و پیگیری قرار می‌گیرد.
عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به تشدید خشکسالی و کاهش منابع آبی در سال جاری تاکید می‌کند: با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته و درک ضرورت مدیریت بحران کم‌آبی، تمهیداتی اساسی برای بهره‌گیری از پساب‌های تصفیه‌شده در آبیاری فضاهای سبز اتخاذ شده است.
شریعتی می‌گوید: با وجود اینکه پساب برای آبیاری درختان مثمر قابل استفاده نیست، در مورد گونه‌های غیرمثمر این امکان وجود دارد و در همین راستا تاکنون چندین تصفیه‌خانه در مناطق شمال، جنوب، شرق و غرب شهر احداث شده است و از طریق اجرای پروژه‌های گسترده لوله‌گذاری به طول صدها کیلومتر، توانسته‌ایم شبکه‌ای مؤثر برای انتقال پساب از سازمان آبفا به فضاهای سبز شهری ایجاد کنیم.
وی اضافه می‌کند: در بحث شیوه‌های آبیاری، انتخاب گونه‌های گیاهی، نحوه کاشت و حتی استفاده از تانکر در نقاطی که امکان دسترسی مستقیم به منابع آبی وجود ندارد، اقدامات عملیاتی متعددی انجام شده است.
عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان خاطرنشان می‌کند: حتی در مواردی که شهروندان باغ یا حیاط شخصی دارای درخت بوده و امکان آبیاری نداشتند، این مسئله به طور شخصی و موردی توسط بنده در تعامل با مناطق مختلف شهری پیگیری شد تا از خشک‌شدن درختان جلوگیری شود.
شریعتی با اشاره به اثرات مخرب تغییرات اقلیمی و تشدید گرما در افزایش آفات گیاهی می‌گوید: بروز آفات ناشی از شرایط اقلیمی مسئله‌ای ملی است و در کلان‌شهر اصفهان نیز با آن روبه‌رو هستیم و برای مقابله با این پدیده، کمیته‌ای تخصصی در زمینه گیاه‌پزشکی تشکیل شده که کارشناسان آن به‌صورت مستمر در حال تحقیق، رصد و آسیب‌شناسی هستند. در صورت لزوم، اقدامات لازم برای پیشگیری و کنترل آفات اجرا می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: در بازدیدی که از باغ بانوان واقع در منطقه ناژوان داشتیم، فضای سبز در اولویت بررسی قرار گرفت و هم‌اکنون عملیات آفت‌زدایی و اقدامات پیشگیرانه به‌طور مستمر در حال انجام است تا حداقل میزان آبی که برای حفظ ریشه و بن درخت لازم است، تأمین شود و باید توجه داشت که پدیده خزان زودرس تنها نتیجه یک عامل نیست، بلکه حاصل هم‌افزایی چند مؤلفه از جمله کم‌آبی، گرمای بی‌سابقه و شرایط خاص اقلیمی است.
عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: در منزل شخصی خود نیز، با وجود رعایت سهم ۲۰ درصدی فضای سبز طبق ضوابط ساخت‌وساز، شاهد خشکی گیاهان بوده‌ام که پس از بررسی و مشورت با کارشناسان، مشخص شد علت اصلی این مشکل نیز به تغییرات اقلیمی بازمی‌گردد؛ با این حال، مدیریت شهری به‌طور مداوم در حال جایگزینی و بهسازی فضای سبز موجود است.
شریعتی می‌گوید: یکی از پروژه‌های شاخص در این حوزه، احداث باغ ۷۰ هکتاری تندرستی است که با بهره‌گیری از شیوه‌های نوین آبیاری، با هدف ارتقای کیفیت محیط‌زیست و افزایش سرانه فضای سبز شهری طراحی و اجرا شده است.
وی با اشاره به موضوع تأمین آب از منابع غیرمتعارف اضافه می‌کند: در گام نخست، انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به استان اصفهان، نویدی مثبت برای جایگزینی آب مصرفی صنایع بزرگ بود و این روند در حال انجام است و مصرف آب زاینده‌رود در پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، ذوب‌آهن، فولاد و دیگر صنایع بزرگ در حال قطع شدن است.
عضو هیئت رئیسه شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح می‌کند: امیدواریم استان‌های هم‌جوار از جمله یزد نیز همچون اصفهان، از منابع آبی دریایی بهره ببرند تا آب شیرین زاینده‌رود تنها به مصارف زیست‌محیطی و شرب اختصاص یابد.
شریعتی می‌گوید: پروژه دوم انتقال آب که در داخل استان اصفهان در حال پیگیری است نیز می‌تواند نقشی مؤثر در بهبود شرایط اقلیمی و کاهش آثار خشکی و خزان زودرس ایفا کند و با تحقق این برنامه‌ها و بهره‌برداری بهینه از منابع موجود، امیدواریم جریان طبیعی آب در زاینده‌رود مجدد برقرار شده و محیط‌زیست مطلوب‌تری برای شهروندان اصفهانی فراهم شود.
خزان زودرس درختان مختص اصفهان نیست
مجتبی حق‌شناس، مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان با اشاره به اینکه خزان زودرس درختان تنها مختص شهر اصفهان نبوده و با توجه به تغییر شرایط اقلیمی در بسیاری از شهرهای کشور اتفاق افتاده است، به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: کشور ایران هم‌اکنون درگیر بحرانی جدی به نام خشکسالی است و علاوه بر آن، تغییرات اقلیمی بسیار شدیدی در سراسر کشور از جمله شهر اصفهان، در حال وقوع است که تأثیرات مستقیم و عمیقی بر فضای سبز شهری گذاشته است.
وی با اشاره به ویژگی‌های فیزیولوژیکی درخت چنار ادامه می‌دهد: درخت چنار از جمله گونه‌های گیاهی است که نیاز آبی بالایی دارد و تحمل آن در برابر گرما نیز محدود است و در شرایط کنونی که دما در شهر اصفهان و سایر شهرها به بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد رسیده، این درخت دیگر توانایی انجام فتوسنتز مؤثر را ندارد.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: براساس بررسی‌های علمی و استفاده از دستگاه فتوسنتزسنج، مشخص شده که در چنین دمایی، توانایی فتوسنتز درخت چنار به شدت کاهش یافته و عملاً متوقف شده است و از سوی دیگر، منابع آبی کافی برای تأمین نیاز این درختان وجود ندارد یا بسیار محدود است.
حق‌شناس می‌گوید: درخت برای بقا، مکانیسم دفاعی خود را فعال می‌کند و برای کاهش سطح تبخیر، اقدام به ریزش برگ می‌کند و در واقع این پدیده، یک واکنش فیزیولوژیک به شرایط بحرانی گرمایی و کم‌آبی است که درخت برای زنده ماندن، مواد غذایی را به سمت تنه منتقل کرده و تلاش می‌کند انرژی خود را حفظ کند.
وی اضافه می‌کند: اکثر فیزیولوژیست‌ها و کارشناسان حوزه گیاه‌شناسی بر این باورند که درخت چنار از دمای حدود ۳۲ درجه سانتی‌گراد به بعد درگیر اختلال در فرایند فتوسنتز می‌شود و حال آنکه در شرایط فعلی، دمای هوا برای چند ماه متوالی به بیش از ۴۰ درجه رسیده است؛ این یعنی درختان ما در حال تجربه یکی از شدیدترین فشارهای زیستی ممکن هستند.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان با تاکید بر اهمیت حفظ درختان کهنسال شهری، به ویژه درختان چنار که بسیاری از آن‌ها قدمتی ۵۰ تا ۱۰۰ ساله دارند و در دوره‌ای با شرایط اقلیمی مطلوب کاشته شده‌اند، خاطرنشان می‌کند: این درختان، بخش ارزشمندی از میراث طبیعی و ملی اصفهان هستند و نابودی آن‌ها خسارتی جبران‌ناپذیر خواهد بود.
حق‌شناس با اشاره به اقدامات گسترده و کم‌نظیر شهرداری اصفهان برای مقابله با بحران پیش‌رو می‌گوید: در فصل زمستان سال گذشته، اقداماتی همچون اجرای چال‌کودهای وسیع، استفاده از کیک‌های چالکود با رهش آهسته (که برای نخستین‌بار در اصفهان اجرایی شد) و تزریق مستقیم مواد غذایی به تنه درختان انجام گرفت که این روش نیز برای نخستین‌بار در سطح کشور و در اصفهان به‌ویژه برای درختان چنار، به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت.
وی ادامه می‌دهد: این اقدامات با هدف تقویت عمومی درختان و افزایش مقاومت آن‌ها در برابر تنش‌های گرمایی و کم‌آبی صورت گرفته است و با این حال باید اذعان داشت که بسیاری از درختان کاشته‌شده در شهر اصفهان، از جمله درختان سوزنی‌برگ، نیز به شدت آسیب‌پذیر هستند و گزارش‌های متعددی از ریزش برگ و زردی در آن‌ها نیز دریافت شده است.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان با اشاره به مشکل کمبود شدید منابع آبی تاکید می‌کند: براساس برآوردهای دقیق، شهر اصفهان سالانه به ۶۲ میلیون متر مکعب آب پایدار برای آبیاری فضای سبز خود نیاز دارد، در حالی که حداکثر ظرفیتی که هم‌اکنون در اختیار داریم، حدود ۳۰ میلیون متر مکعب است و به عبارت دیگر، کمتر از ۵۰ درصد از نیاز آبی درختان تأمین می‌شود و این موضوع فشار مضاعفی بر پوشش گیاهی شهری وارد کرده است.
حق‌شناس می‌گوید: حتی موقعیت مکانی درختان نیز در میزان آسیب‌پذیری آن‌ها مؤثر است و درختانی که در سایه یا نیم‌سایه قرار دارند یا از سایه درختان دیگر بهره‌مند هستند، کمتر دچار آسیب می‌شوند، اما درختانی که در معرض مستقیم نور خورشید قرار گرفته‌اند، بیشتر تحت تأثیر گرما و کم‌آبی قرار می‌گیرند، همچنین برخی از درختان در مناطقی کاشته شده‌اند که به لحاظ بستر خاک دچار مشکلات ساختاری هستند.
وی اضافه می‌کند: کارشناسان ما طی سال‌های اخیر با بررسی‌های خاک‌شناسی، بسترهای مشکل‌دار را شناسایی کرده‌اند و با توجه به منابع مالی موجود، به‌صورت مرحله‌ای و متناوب در فصل زمستان، نسبت به اصلاح بسترهای کاشت اقدام می‌شود و این روند شامل حذف نخاله‌ها، جایگزینی خاک‌های مرغوب و اصلاح زهکشی است.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان با بیان اینکه افزایش اشعه فرابنفش خورشید را نیز از دیگر عوامل مؤثر بر زوال زودرس درختان است، تاکید می‌کند: افزایش تابش UV اثرات زیانباری بر بافت گیاهی دارد که نباید از آن غافل بود.
حق‌شناس با اشاره به ارائه راهکارهای بلندمدت و کوتاه‌مدت برای مقابله با بحران حاضر می‌گوید: راه‌حل قطعی، ارتقای توان زیستی درختان و تقویت بستر رشد آن‌ها است و ما در حال برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای زمستان آینده هستیم که شامل استفاده از روش‌هایی همچون چالکود، تعویض خاک در بسترهای معیوب، تزریق مواد مغذی به تنه، محلول‌پاشی در اوایل فصل بهار، همچنین به‌کارگیری سیستم‌های تغذیه‌ای مکمل برای افزایش توان درختان خواهد بود.
وی با اشاره به یکی از بحرانی‌ترین مناطق اصفهان از نظر آسیب‌دیدگی فضای سبز ادامه می‌دهد: بیشترین خسارات در مناطق ناژوان و منطقه ۹ اصفهان گزارش شده است؛ به‌ویژه در حاشیه جاده سلامت که بستر رودخانه‌ای دارد و ساختار زیرسطحی آن، شامل لایه‌های شن و ماسه‌ای است.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: در عمق ۷۰ تا ۸۰ سانتی‌متری، این شن‌ها مانع از نگهداری آب در محدوده ریشه درخت و موجب افزایش سرعت تبخیر و خروج آب از دسترس ریشه‌ها می‌شود.
حق‌شناس می‌گوید: ما با تمام توان، تلاش می‌کنیم درختان چنار و سایر گونه‌های گیاهی شهری را حفظ کنیم و امیدواریم با حمایت نهادهای بالادستی و همکاری شهروندان، بتوانیم این میراث سبز و ارزشمند را برای نسل‌های آینده نگاه داریم.
به گزارش پردیسان آنلاین، خزان زودرس درختان اصفهان یک هشدار جدی برای مسئولان و شهروندان است که امید می‌رود با کاهش دما در اواخر مرداد و اوایل شهریور، درختان بتوانند برگ‌های جدیدی تولید کنند و از مرگ کامل شاخه‌ها جلوگیری شود؛ حفظ و نگهداری از این درختان نه‌تنها به سلامت محیط زیست کمک می‌کند، بلکه به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی اصفهان نیز کمک خواهد کرد.
