به گزارش پردیسان آنلاین، فرسایش خاک به فرایندی گفته می‌شود که طی آن، ذرات خاک از سطح زمین به وسیله عوامل طبیعی یا انسانی جابه‌جا می‌شوند، این پدیده نه تنها به کاهش سطح باروری خاک می‌انجامد، بلکه می‌تواند تأثیرات منفی قابل توجهی بر کشاورزی، منابع آب و تنوع زیستی داشته باشد.
عوامل مختلفی از جمله تغییرات اقلیمی، فعالیت‌های کشاورزی نادرست، جنگل‌زدایی، ساخت‌وساز و بهره‌برداری بی‌رویه از اراضی در بروز فرسایش خاک نقش بسزایی دارند، در مناطقی با بارش کم و شرایط خشک، فرسایش خاک به‌ویژه در قالب وزش باد و سیلاب‌ها بیشتر بروز می‌کند.
طبق گزارش‌های سازمان‌های محیط‌زیستی، فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای امنیت غذایی کشورها به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک است.
زمین‌هایی که به دلیل فرسایش خاک از دست می‌روند، دیگر قادر به تأمین منابع غذایی برای جمعیت‌های انسانی نمی‌باشند و این می‌تواند به فقر غذایی و بحران‌های زیست‌محیطی منجر شود.
در ایران، با توجه به اقلیم خشک و نیمه‌خشک کشور و همچنین بارش‌های نامنظم، مناطق وسیعی از اراضی در معرض فرسایش خاک قرار دارند.
بر اساس آمارهای جهانی، سالانه مساحت زیادی از خاک‌های کشاورزی به دلیل فرسایش نابود می‌شود و کشورها مجبور به صرف هزینه‌های بالا برای ترمیم و بازسازی این اراضی هستند، از آنجا که فرسایش خاک در ایران همواره یکی از چالش‌های جدی به شمار می‌آید، اجرای طرح‌های مختلفی همچون آبخیزداری و آبخوان‌داری برای مقابله با این پدیده ضروری است، این طرح‌ها می‌توانند به حفظ منابع خاکی، کاهش خطر سیلاب‌ها و ذخیره آب‌های زیرزمینی کمک کنند، که در نهایت منجر به تقویت امنیت غذایی و حفاظت از محیط‌زیست می‌شود.
فرسایش خاک و تأثیرات آن بر کیفیت محصولات کشاورزی
یحیی پرویزی، استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز داری به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: فرسایش نقطه پایان فرایند تخریب خاک است که از لحاظ درونی، ظرفیت باروری خاک کاهش می‌یابد، حال شاخص‌هایی وجود دارند که نشان می‌دهند ظرفیت باروری خاک کاهش یافته است، به دلیل مدیریت ضعیف و عوامل طبیعی، فرسایش اتفاق می‌افتد و این فرایند منجر به زوال باروری خاک و کاهش کیفیت و کمیت محصولات می‌شود، با کاهش عمق خاک، باروری و کیفیت محصولات نیز کاهش می‌یابد، یکی دیگر از تأثیرات اصلی فرسایش خاک، کاهش کیفیت محصولات کشاورزی است و این کاهش کیفیت می‌تواند بر صادرات محصولات نیز تأثیر بگذارد، چرا که ما یکی از صادرکنندگان میوه و دیگر محصولات کشاورزی هستیم.
وی درباره محصولاتی که کیفیت خاک در آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، می‌افزاید: محصولات مختلف گیاهان متفاوتی دارند و نسبت به کیفیت خاک متفاوت هستند، محصولاتی همچون ذرت، گندم و یونجه نیازمند خاک با کیفیت هستند، به همین دلیل هر میزان از افت کیفیت خاک چه از منظر فرسایش و یا افت باروری خاک به همان میزان موجب افت کیفیت محصول می‌شود.
فرسایش خاک در کشور بیشتر در زمین‌های زراعی و دشت‌های مستعد گسترش خندق‌ها اتفاق می‌افتد و این زمین‌ها به‌طور معمول برای کشت غلات و حبوبات به شکل سنتی نیز استفاده می‌شوند اما در کل فرسایش خاک می‌تواند خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیمی بر محصولات و اقتصاد داشته باشد، علاوه بر آسیب به محصولات کشاورزی خسارت‌های دیگر شامل کانال‌های انتقال آب، پشت سدها، مخازن آب و کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی نیز وارد می‌شود.
استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز داری عنوان می‌کند: برای بازگرداندن خاک فرسوده دو رویکرد افزایش ظرفیت باروری خاک از طریق توان‌بخشی طبیعی و دیگری بازگرداندن خاک فرسوده وجود دارد، حال از آنجایی که ایران با محدودیت اقلیمی مواجه است، توان تولید خاک جدید بسیار اندک و حدود یک دهم میزان نیاز است.
مدیریت فرسایش خاک و بهبود کیفت آن
پرویزی می‌گوید: فرسایش خاک چالش بزرگ است که در مناطقی با شرایط بحرانی، تأثیرات منفی بیشتری دارد، در این مناطق توان بازداری خاک به شکل طبیعی بسیار کمتر است، بنابراین نمی‌توان تنها به توان طبیعی خاک برای بازداری فرسایش اعتماد کرد و باید با مدیریت مناسب، میزان فرسایش را به حداقل رساند، حال ما می‌توانیم با کمک به ظرفیت باروری خاک از طریق مکانیزم‌های مختلف از جمله اصلاحگری‌های مصنوعی و طبیعی به بهبود شرایط خاک کمک کنیم، در برخی کشورها نیز ادعاهایی در این زمینه وجود دارد که توان باروری خاک‌های با پتانسیل پایین را افزایش می‌دهد، هرچند این ادعاها هنوز به طور کامل صحت‌سنجی نشده‌اند، حال یکی از راهکارها، افزایش توان‌بخشی خاک از طریق اجازه دادن به آن برای طی کردن فرایندهای طبیعی خود است، زمانیکه فشار بهره‌برداری از عرصه‌ها کاهش می‌یابد، خاک می‌تواند خود را بازسازی کند و بهبود یابد، همانطور که یک موجود زنده توانایی ترمیم خود را دارد، خاک نیز می‌تواند با گذر زمان و کاهش فشار بهره‌برداری به شرایط مطلوب بازگردد.
وی ادامه می‌دهد: تکنولوژی‌های مختلفی در سطح جهانی برای کاهش فرسایش خاک توسعه یافته‌اند، این تکنولوژی‌ها شامل نظام مدیریت وقایع گیاهی و نظام تناوب زراعی است که به حفظ و افزایش توان باروری خاک کمک می‌کنند.
در کشور نیز برنامه‌هایی برای استفاده از این تکنولوژی‌ها آغاز شده است و در دهه ۹۰، ابزارها و تکنولوژی‌های حفاظتی کشاورزی به کشور وارد شدند و تحقیقات خوبی در این زمینه توسط دانشمندان انجام شد، با این حال این راهبردها همچنان در نظام سیاست‌گذاری نهادینه نشده‌اند و لازم است تا از این تکنولوژی‌ها به طور گسترده‌تری استفاده کنیم تا بتوانیم بهره‌وری کشاورزی را در بلندمدت تضمین کنیم، حال به مرور زمان ابزارهای تکنیکی و روش‌های علمی در زمینه کشاورزی حفاظتی توسعه یافته‌اند، این ابزارها به حفظ خاک و جلوگیری از تخریب آن کمک می‌کنند، با این حال باید این مفاهیم و تکنولوژی‌ها را در کشورمان نهادینه کنیم و سیاست‌گذاری مناسبی برای بهره‌برداری پایدار از منابع خاکی داشته باشیم.
نقش بسته‌های منابع طبیعی در بهبود کیفیت خاک و کشاورزی
استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اظهار می‌کند: بسته‌های منابع طبیعی در عرصه‌های زراعی و کشاورزی بسیار توسعه یافته‌اند، فناوری بومی با رویکرد افزایش باروری خاک در مناطق مختلفی همچون باغ‌های دامنه‌های زاگرس و سیستان کاربرد دارد، بهره‌برداری از منابع آب سطحی و استفاده از آب‌های استحصالی، روش‌های صنعتی در کرمان و هرمزگان و تغییر هندسه زمین و خاک از جمله مواردی هستند که توانسته‌اند باروری خاک را افزایش دهند.
مثال‌هایی از کشاورزی سیلابی و استفاده بهینه از سیلاب‌ها نشان می‌دهند که دانش بومی ما ظرفیت‌های زیادی برای بهبود کیفیت خاک دارد، که این دانش بومی نه تنها بین بهره‌برداران بلکه بین متولیان مدیریت نیز شناخته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پرویزی می‌افزاید: راهکارهای علمی متعددی برای جلوگیری از فرسایش خاک وجود دارد، یکی از اصلی‌ترین راهکارها، تغییر نگاه و رویکرد به مدیریت زمین‌های کشاورزی است؛ در دنیا راهبردهایی همچون کشاورزی دقیق و کشاورزی طبیعت‌مدار به کار گرفته شده‌اند تا بتوانند تولید پایدار را در بلندمدت تضمین کنند، نقاط بحرانی و مراجع زمین‌شناسی حساس به فرسایش، نیازمند مدیریت ویژه‌ای هستند و ابزارهای متداول همچون اصلاح‌گرهای طبیعی و مصنوعی می‌توانند به تثبیت خاک و کاهش فرسایش کمک کنند و در این حوزه تحقیقات بسیاری در زمینه استفاده از ضایعات صنعتی برای بهبود کیفیت خاک انجام شده است که نشان‌دهنده تنوع و گستردگی تکنیک‌ها و روش‌های موجود است.
ترکیب دانش بومی با تکنولوژی‌های مدرن، راهکاری مؤثر برای مدیریت پایدار
وی مطرح می‌کند: تکنولوژی‌های جدید نقش بسزایی در کاهش فرسایش خاک داشته‌اند، این تکنولوژی‌ها به حفظ و افزایش توان باروری خاک کمک کرده‌اند که یکی از اصلی‌ترین چالش‌های ما، تغییر اقلیم و تأثیرات آن بر رژیم بارشی و خشکی خاک‌هاست، تغییرات اقلیمی موجب شده‌اند که بارش‌ها بیشتر به صورت رگبارهای شدید و دفعتی اتفاق بیفتد که منجر به افزایش فرسایش خاک می‌شود.
استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اظهار می‌کند: ایران دارای دانش بومی ارزشمندی در زمینه افزایش باروری خاک است، در مناطق مختلف کشور همچون باغ‌ها در دامنه‌های زاگرس، سیستان، کرمان و هرمزگان روش‌های سنتی و بومی بهره‌برداری از منابع آب و خاک وجود دارد، این روش‌ها شامل کشاورزی سیلابی و استفاده بهینه از سیلاب‌ها برای تقویت خاک فرسایش یافته است، استفاده از این دانش بومی، همراه با مستندسازی و ترویج آن بین کشاورزان و بهره‌برداران، می‌تواند به بهبود کیفیت خاک و کاهش فرسایش کمک کند.
پرویزی در آخر متذکر می‌شود: کاهش فرسایش خاک و استفاده از تکنولوژی‌های جدید می‌تواند به بهبود کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی کمک کند، این امر نه تنها به حفظ منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه تأثیرات مثبت اقتصادی نیز دارد، همچنین کاهش فشار بهره‌برداری از عرصه‌ها و اجازه دادن به خاک برای بازسازی طبیعی خود می‌تواند به بهبود شرایط خاک کمک کند.
تأثیرات تغییرات آب و هوایی و فرسایش خاک بر امنیت غذایی کشور
عبدالمجید شیخی، کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: بخش بسیاری از کشور با بارش بسیار کم مواجه است، در واقع صحراهای خشک و بدون پوشش گیاهی دارد، این مناطق در معرض فرسایش هستند و این فرسایش موجب خسارت به زمین‌های دایر و مستعد می‌شود، بخشی از سرزمین که شامل ارتفاعات است، در معرض فرسایش آب، باد و حوادث طبیعی و غیرطبیعی قرار دارد، همچنین جلگه‌ها نیز در معرض آسیب سیل و تغییر کاربری اراضی به وسیله انسان و بهره‌برداران هستند، تمامی این عوامل موجب خسارت به سرمایه عظیمی به نام خاک می‌شود.
وی می‌افزاید: امنیت غذایی ایران وابسته به آب، خاک و انرژی خورشید است، اگر این ارکان امنیت غذایی را حفظ نکنیم، در معرض ناامنی غذایی جدی قرار خواهیم گرفت، برای محافظت از خاک باید بدانیم که خاک یک ثروت بی‌بدیل است و خسارت در خاک به معنای خسارت در اعیان و عرصه است، زمانیکه خاک دچار آسیب شود، دست‌ساخته‌ها و اعیان مستقر در عرصه هم در معرض آسیب قرار می‌گیرند.
کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: ما کشوری هستیم که به طور معمول دچار خشکسالی و کم‌بارشی هستیم، به‌خصوص در دو دهه گذشته که متوسط بارندگی نسبت به گذشته پایین‌تر بوده است، این وضعیت موجب جایگزینی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی به جای استفاده از آب باران شده است، که به نوبه خود دلیل فرونشست زمین‌ها و خشکی بسیاری از مناطق دایر شده است، همچنین بارش‌های ناگهانی به دلیل تغییرات آب و هوایی موجب خسارت‌های سیلابی شده است، این سیلاب‌ها خاک ارتفاعات را با خود می‌برد و خاک حاصلخیز در بستر رودخانه‌ها رسوب می‌کند و موجب مسدود شدن رودخانه‌ها می‌شود، این سیلاب‌ها همچنین خسارت‌های شدید به اماکن مسکونی، زمین‌های کشاورزی و زیرساخت‌ها وارد می‌کنند.
شیخی درباره تغییرات شرایط آب و هوایی در مناطق خشک و صحرایی می‌گوید: بلند شدن ریزگردها خود موجب آسیب‌های جسمی و مالی به دنبال داشته است، همچنین هزینه تهیه آب در مناطق خشکسالی به شدت بالا رفته و این هزینه‌ها بر دولت و مردم سنگینی می‌کند، مبارزه با خسارت فرسایش خاک نیازمند تعریف و طراحی الگوی آب و تکمیل طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در سراسر کشور است، بیش از ۹۰ میلیون هکتار از سرزمین ما هنوز تحت پوشش این طرح‌ها قرار نگرفته‌اند و باید به‌عنوان یک ضرورت و اولویت به این موضوع نگاه کنیم.
وی می‌افزاید: اگر طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری پیاده‌سازی شوند، هم خسارت‌های خاک برطرف می‌شود و هم فرسایش خاکی به حداقل می‌رسد، همچنین این طرح‌ها می‌توانند آب مورد نیاز را در طول سال تأمین و حتی در لایه‌های زیرین زمین ذخیره‌سازی کنند، برای مثال سیلاب‌های اخیر در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و هرمزگان، اگر به سمت سفره‌های زیرزمینی هدایت می‌شدند، می‌توانستند نعمت آب را برای کل سال فراهم کنند و از خسارت به زیرساخت‌ها جلوگیری کنند.
فرسایش خاک و تأثیرات آن بر کیفیت محصولات کشاورزی و اقتصاد
کارشناس اقتصادی عنوان می‌کند: فرسایش خاک تأثیرات بسیاری بر کیفیت محصولات کشاورزی دارد؛ بارش‌های ناگهانی و سیلاب‌ها می‌توانند موجب آسیب به احشام و محصولات کشاورزی شود، آمار خسارت‌های ناشی از سیل و فرسایش خاک نشان‌دهنده حجم عظیم خسارت‌ها است، برای مثال بررسی هزینه‌های درمان بیماری‌های ناشی از ریزگردها در مناطق شرقی و جنوب شرقی کشور نشان‌دهنده بخش دیگری از خسارت‌های غیرمستقیم فرسایش خاک است.
شیخی مطرح می‌کند: یکی از اصلی‌ترین راهکارها برای کاهش فرسایش خاک، تعریف و پیاده‌سازی الگوی آب مناسب و تکمیل طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری است، این طرح‌ها می‌توانند خسارت‌های ناشی از فرسایش خاک را به حداقل برسانند و آب مورد نیاز را تأمین کنند، همچنین کاهش فشار بهره‌برداری از عرصه‌ها و اجازه دادن به خاک برای بازسازی طبیعی خود می‌تواند به بهبود شرایط خاک کمک کند.
وی در پایان می‌گوید: کاهش فرسایش خاک و استفاده از تکنولوژی‌های جدید می‌تواند به بهبود کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی کمک کند، این امر نه تنها به حفظ منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه تأثیرات مثبت اقتصادی نیز دارد، همچنین کاهش فشار بهره‌برداری از عرصه‌ها و اجازه دادن به خاک برای بازسازی طبیعی خود، می‌تواند به بهبود شرایط خاک کمک کند.
به گزارش پردیسان آنلاین، فرسایش خاک یک تهدید جدی برای محیط‌زیست و امنیت غذایی کشور است، به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک نظیر ایران، چالش‌های بزرگ‌تری را به دنبال دارد.
کشور در دو دهه اخیر با دوره‌های خشکسالی و کم‌بارشی مواجه بوده و این وضعیت موجب افزایش آسیب‌های ناشی از فرسایش خاک، ریزگردها و سیلاب‌ها شده است، این مشکلات نه تنها به کاهش سطح تولیدات کشاورزی و درآمد مردم آسیب می‌زند، بلکه در برخی مناطق به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی نیز دامن می‌زند.
حال برای حفظ منابع خاک و مقابله با فرسایش آن باید طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری به طور گسترده‌تری در سطح کشور پیاده‌سازی شوند، این طرح‌ها نه تنها از فرسایش خاک جلوگیری می‌کنند، بلکه به حفظ منابع آب و بهبود کشاورزی در مناطق خشک و نیمه‌خشک کمک خواهند کرد.
به طور کلی، برای حفظ امنیت غذایی و مقابله با خطرات ناشی از فرسایش خاک، همکاری بین مسئولان دولتی، کارشناسان محیط‌زیست و بهره‌برداران اراضی ضروری است. سرمایه‌گذاری در پروژه‌های حفاظتی، آموزش‌های محیط‌زیستی و تغییرات مثبت در شیوه‌های کشاورزی می‌تواند راه‌حل‌های مؤثری برای کاهش اثرات این بحران باشد.
