به گزارش پردیسان آنلاین، با فرارسیدن هجدهم اکتبر، یکی از مهم‌ترین فصل‌های تاریخ دیپلماسی هسته‌ای ایران بسته شد، روزی که به تعبیر وزارت خارجه روسیه، «مهلت ده‌ساله قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد به‌طور رسمی پایان یافت» و تمام محدودیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران لغو شد.
بیانیه مسکو: پایان فصل تحریم‌های سازمان ملل
وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد: «در این مقطع، اجرای تمام مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ از جمله محدودیت‌ها و رویه‌های پیش‌بینی‌شده در آن باید خاتمه یابد و شورای امنیت سازمان ملل موظف است بررسی تمام موضوعات مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به پایان برساند.» مسکو تأکید کرد از این پس، موضوع «عدم اشاعه» باید از فهرست موضوعات در دستورکار شورای امنیت حذف شود.
این موضع‌گیری صریح، در حالی مطرح شد که سه کشور اروپایی – انگلیس، فرانسه و آلمان – پیش‌تر با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، خواستار فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران شده بودند. روسیه این اقدام را «فاقد هرگونه مبنای حقوقی» دانست و تأکید کرد چنین اقداماتی، «به‌هیچ‌وجه الزام‌آور نیست و نشان‌دهنده سیاست‌های مصلحت‌گرایانه و زورگویانه غرب است».
از انقضای رسمی تا پایان تحریم‌های چندجانبه
قطعنامه ۲۲۳۱ که در تیر ۱۳۹۴ با هدف تأیید برجام و لغو تدریجی تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران تصویب شد، اکنون پس از ده سال به نقطه پایان خود رسیده است. بر اساس بیانیه روسیه، از هجدهم اکتبر به بعد، «نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران صرفاً بر پایه معاهده NPT و توافق جامع پادمان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» انجام خواهد شد.
این بدان معناست که با پایان اجرای برجام و انقضای قطعنامه، بازرسی‌های موسوم به «فراپادمانی» و الزامات پروتکل الحاقی دیگر موضوعیتی ندارند و پرونده هسته‌ای ایران باید به وضعیت عادی بازگردد؛ درست همان چیزی که نماینده روسیه در وین، میخائیل اولیانوف، بر آن تأکید کرد: «برجام عملاً پایان می‌یابد و آژانس از این پس تنها در چارچوب پادمان جامع با ایران تعامل خواهد داشت.»
مقاومت در برابر «مکانیسم زور»
مسکو و پکن، دو عضو دائم شورای امنیت و از طرف‌های اصلی توافق هسته‌ای، بارها تأکید کرده‌اند فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط غرب غیرقانونی است. ابتکار روسیه و چین برای تمدید فنی برجام نیز با بی‌اعتنایی اروپا روبه‌رو شد؛ رفتاری که به گفته مقامات روس، «نمادی از ناتوانی غرب در انجام توافق‌های چندجانبه و تمایلش به ابزار فشار و تهدید» است.
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه نیز تصریح کرده بود: «قطعنامه ۲۲۳۱ تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ معتبر است و هیچ تصمیمی برای لغو یا تمدید آن به کار گرفته نشده است، بنابراین ادعای بازگشت تحریم‌ها فاقد اعتبار است.»
عراقچی: ایران تنها به تعهدات NPT پایبند است
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در حاشیه نشست وزرای جنبش عدم تعهد در کامپالا، پایان قطعنامه ۲۲۳۱ را «به‌رسمیت شناختن حقوق ملت ایران از سوی جامعه بین‌المللی» توصیف کرد. او گفت:
«بیش از ۱۲۰ کشور عضو جنبش عدم تعهد، به‌طور رسمی پذیرفتند که قطعنامه ۲۲۳۱ در ۲۶ مهر منقضی می‌شود و از این پس، ایران تنها به حقوق و تعهدات خود طبق پیمان NPT متعهد خواهد بود. همکاری ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در چارچوب توافق جامع پادمان و بر اساس قانون مصوب مجلس انجام می‌شود.»
عراقچی با تأکید بر اینکه «حقوق حاکمیتی ایران قابل مذاکره نیست»، افزود: «اقدامات غیرقانونی تعداد معدودی از دولت‌های منزوی توسط اکثریت کشورها رد شده است. کسانی که بر مسیر تحریف واقعیت اصرار دارند، خود بیش از پیش منزوی خواهند شد.»
صف‌آرایی تازه در شورای امنیت
با انقضای رسمی قطعنامه ۲۲۳۱، معادلات سیاسی در شورای امنیت نیز دگرگون می‌شود. روسیه از امروز رسماً اعلام کرده مناسبات اقتصادی و نظامی خود با ایران را بدون توجه به محدودیت‌های تحریمی ادامه می‌دهد؛ اقدامی که به معنای بی‌توجهی علنی به تحریم‌های سازمان ملل است.
از سوی دیگر، پکن نیز موضع مشابهی به کار گرفته و ضمن رد «مکانیسم ماشه»، اعلام کرده است به‌هیچ‌وجه از اجرای مجدد تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران تبعیت نخواهد کرد. این هم‌صدایی شرق، نشانگر شکاف ژئوپلیتیکی عمیقی در نظم بین‌المللی است؛ شکافی که محور آن، «حق ایران برای توسعه صلح‌آمیز فناوری هسته‌ای» است.
آغاز دوران آزادی عمل ایران و روسیه
با برداشته شدن آخرین محدودیت‌های سازمان ملل، روابط تهران و مسکو وارد مرحله‌ای تازه می‌شود. روسیه پیش‌تر اعلام کرده بود که پس از انقضای قطعنامه، هیچ مانع حقوقی برای گسترش همکاری‌های نظامی و اقتصادی با ایران وجود ندارد. اکنون تجارت تسلیحاتی دو کشور نیز بدون نگرانی از اتهام «نقض قطعنامه شورای امنیت» قابل پیگیری است.
این در حالی است که به‌دلیل جنگ اوکراین و تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه، مسکو به‌طور عملی دیگر نگرانی از تحریم‌های ثانویه آمریکا ندارد و همین موضوع، فضا را برای توسعه همکاری‌های استراتژیک با ایران بیش‌ازپیش مهیا می‌کند.
از «پرونده خاص» تا «کشور عادی»
با خروج موضوع ایران از دستورکار شورای امنیت، برای نخستین‌بار پس از دو دهه، برنامه هسته‌ای ایران از وضعیت «پرونده خاص» خارج می‌شود. این تغییر به معنای عادی‌سازی کامل تعامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تثبیت حق کشور در توسعه دانش و فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای است.
از این پس، هرگونه همکاری یا اختلاف میان ایران و آژانس باید در چارچوب مقررات عمومی پادمان و بدون استناد به سازوکارهای ویژه برجام پیگیری شود؛ مسیری که نه‌تنها از نظر حقوقی، بلکه از منظر سیاسی نیز به تثبیت جایگاه مستقل ایران در نظم جهانی منجر خواهد شد.
پایان برجام و آغاز فصل جدید دیپلماسی ایران
محسن فرخانی کارشناس مسائل بین‌الملل، در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار کرد: دستگاه سیاست خارجی ایران، در رأس آن وزارت امور خارجه، نقش محوری در حفاظت از منافع ملی، کاهش فشارها و شکل‌دهی به روابط بین‌المللی از مسیرهای دیپلماتیک داشته و همواره بر پایه اصول قانون اساسی و راهبردهای کلان نظام جمهوری اسلامی ایران، با به‌کارگیری ابزارهای دیپلماتیک، حقوقی و بین‌المللی در صدد بیشینه‌سازی و صیانت از منافع کشور بوده است.
وی افزود: امروز با پایان دوره ده‌ساله برجام، برنامه هسته‌ای ایران از ذیل تحریم‌های سازمان ملل متحد خارج شده و پرونده ایران از دستور کار شورای امنیت کنار گذاشته می‌شود.
کارشکنی اروپا و بازگشت سایه مکانیسم ماشه
فرخانی گفت: با وجود پایان قانونی قطعنامه ۲۲۳۱، به‌علت کارشکنی و نقض صریح برجام توسط اعضای اروپایی آن، شامل اتحادیه اروپا، بریتانیا، فرانسه و آلمان، و حمایت ایالات متحده آمریکا از فعال‌سازی «مکانیسم ماشه»، چالش‌های جدیدی پیش‌روی دستگاه دیپلماسی ایران شکل گرفته است. مخالفت صریح چین و روسیه با این اقدام اروپا، نشان‌دهنده شکاف ژرفی در ساختار قدرت شورای امنیت است.
وی تأکید کرد: وزارت امور خارجه ایران باید با بهره‌گیری از «زمین‌های بازی مختلف»، از دیپلماسی و حقوق بین‌الملل گرفته تا رسانه، نقش‌آفرینی فعالی در حفظ منافع کشور داشته باشد و تعادل لازم میان دو مفهوم کلیدی «مقاومت» و «مذاکره» را برقرار کند.
آخرین میخ بر تابوت برجام و آغاز شکاف در شورای امنیت
این کارشناس مسائل بین‌الملل خاطرنشان کرد: از منظر دیپلماتیک، فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط تروئیکای اروپایی در اوت ۲۰۲۵، به‌طور عملی آخرین میخ بر تابوت برجام و نشانه شکست کامل مذاکرات هسته‌ای است. این اقدام که به‌زعم غرب به بهانه «عدم پایبندی ایران» انجام شد، سبب شکاف عمیق در شورای امنیت سازمان ملل شد و مشروعیت این شورا را زیر سوال برد.
وی ادامه داد: این وضعیت نشانه‌ای آشکار از حرکت جهان به سوی نظم جهانی چندقطبی است؛ نظمی که در آن، محور غرب متشکل از آمریکا و اروپا با محور شرق به رهبری چین، روسیه و ایران در تقابل مستقیم قرار دارد. در چنین شرایطی، وزارت خارجه ایران باید دیپلماسی خود را بر محورهای «مقاومت فعال» و «چندجانبه‌گرایی» متمرکز سازد تا از فرصت‌های نوین ائتلاف‌های شرقی بیشترین بهره را ببرد.
فرصت‌های طلایی در شرق؛ از بریکس تا شانگهای
فرخانی افزود: ایران در این مرحله می‌تواند با تعمیق روابط با روسیه و چین، از ظرفیت نهادهای بین‌المللی نظیر بریکس و سازمان همکاری شانگهای برای تثبیت جایگاه خود در نظم جهانی استفاده کند.
وی گفت: «تشکیل نشست‌های فوری در چارچوب این دو سازمان، می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد مکانیسم‌های مالی جایگزین سوئیفت، تقویت روابط تجاری و تسلیحاتی و حتی هماهنگی‌های سیاسی برای مقابله با اقدامات غیرقانونی غرب باشد.»
حفظ کانال‌های گفت‌وگو با غرب؛ دیپلماسی در میدان دوگانه
این کارشناس تصریح کرد: در عین حال، حفظ سطحی از مذاکرات محدود با اروپا و غرب به معنای چشم‌پوشی از اصول نیست، بلکه اقدامی هوشمندانه برای جلوگیری از انزوای دیپلماتیک و شنیدن تغییرات سیاسی در غرب است.
به گفته او، وزارت خارجه باید در کنار مقاومت فعال، در چارچوب دیپلماسی عمومی، به‌طور مستمر «نقض برجام توسط آمریکا و اروپا» را برای افکار عمومی جهان تشریح کند تا مشروعیت بین‌المللی ایران تقویت و چهره غیرقانونی نظام تحریم افشا شود.
فرخانی در بخش دیگری از سخنانش اظهار کرد: از منظر اقتصادی، احیای تحریم‌های سازمان ملل شامل محدودیت‌های تسلیحاتی، انجماد دارایی‌ها و ممنوعیت تجارت فناوری‌های هسته‌ای است؛ تحریم‌هایی که پیش از برجام (از قطعنامه ۱۶۹۶ تا ۱۹۲۹) اعمال می‌شدند و اکنون از سوی اروپا در حال بازگشت‌اند.
وی تأکید کرد: با این حال، ایران تاکنون توانسته است با دور زدن تحریم‌ها، تاب‌آوری اقتصادی خود را اثبات کند. مخالفت روسیه و چین با اجرای این تحریم‌ها نیز مانع اثرگذاری جهانی آن‌ها خواهد شد. بنابراین، وزارت خارجه باید تمرکز خود را بر گسترش تجارت با اعضای بریکس و شانگهای بگذارد تا فشار غرب خنثی شود.
ایران در مرکز رقابت ژئوپولیتیک شرق و غرب
وی با اشاره به بُعد ژئوپولیتیک تحولات گفت: این وضعیت بخشی از رقابت بزرگ‌تر جهانی میان دو بلوک قدرت است و جایگاه ایران را به‌عنوان بازیگر کلیدی در ائتلاف ضدغربی تقویت می‌کند.
فرخانی افزود: فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند تنش‌ها در خاورمیانه را افزایش دهد، اما هم‌زمان فرصت حمایت فنی و نظامی بیشتر از سوی روسیه و چین را نیز فراهم می‌کند. ایران اکنون پل ارتباطی شرق و خاورمیانه است و نقش آن در مسیرهایی همچون کریدور شمال – جنوب بیش از گذشته برجسته می‌شود.
دیپلماسی در نقطه عطف
این کارشناس تأکید کرد: دستگاه سیاست خارجی ایران در نقطه‌ای حساس از تاریخ روابط بین‌الملل قرار گرفته است. وزارت خارجه باید مأموریتی دوگانه را پیش ببرد: از یک سو، مقابله فعال و حقوقی با اقدامات غیرقانونی غرب، و از سوی دیگر، بهره‌برداری از فرصت‌های ناشی از نظم جهانی در حال تغییر.
وی خاطرنشان کرد: پیوند راهبردی با قدرت‌های شرقی نظیر چین و روسیه، گسترش همکاری‌های اقتصادی و امنیتی در قالب بریکس و شانگهای و پیگیری دیپلماسی چندجانبه در مجامع بین‌المللی، می‌تواند جایگاه ایران را در معادلات آینده تقویت کند، هم‌زمان، حفظ ارتباطات محدود اما سازنده با اروپا، نشانه بلوغ دیپلماسی ایران در جلوگیری از تشدید بحران‌هاست.
فرخانی تأکید کرد: «راهبرد کلان سیاست خارجی ایران در این مرحله باید بر پایه ترکیب هوشمند مقاومت و مذاکره استوار باشد، به‌گونه‌ای که ضمن حفظ اصول و منافع ملی، ایران بتواند در نظم چندقطبی آینده، نقش‌آفرینی مؤثر و پایدار داشته باشد.»
نظم تازه در سیاست هسته‌ای ایران
با پایان دوره ده‌ساله قطعنامه ۲۲۳۱، ایران به‌طور عملی از چارچوب محدودکننده‌ی شورای امنیت خارج شده و به وضعیت عادی خود به عنوان عضو معاهده NPT بازمی‌گردد. این تحول، ضمن تثبیت حق مسلم ایران در بهره‌گیری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، موقعیت جدیدی برای همکاری‌های راهبردی با روسیه، چین و سایر کشورهای مستقل ایجاد می‌کند.
به‌این‌ترتیب، انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ را باید نه پایان، بلکه آغاز دوره‌ای تازه در دیپلماسی هسته‌ای ایران دانست؛ دوره‌ای که در آن، پادمان جای تحریم را می‌گیرد، قانون جای اجبار را و همکاری برابر جای بازرسی‌های تحمیلی را.
