شاید فیلم سینمایی «آرواره‌ها» را دیده و یا حداقل نامش را شنیده باشید؛ آنهایی که این فیلم را دیده اند حتما وحشت حین دیدن را فراموش نکرده اند، فیلمی که در آن کوسه ای خونخوار و بی رحم به تصویر کشیده شده اما آیا واقعا کوسه ها اینگونه اند؟ در دنیای واقعی کوسه ها گونه هایی در خطر انقراضند که علت اصلی قرار گرفتن آنها در شیب انقراض، صید غیر مسوولانه و بی رویه است.

موزه ملی و تاریخ طبیعی اسمیتسونین (Smithsonian National Museum of Natural History) تخمین می‌زند که امروزه بیش از ۵۰۰ گونه کوسه در اقیانوس‌های جهان زیست می‌کنند، این در حالیست که تا امروز در خلیج‌فارس و دریای عمان به عنوان یکی از مهمترین زیستگاه‌های کوسه‌ها حدود ۳۰ گونه و به روایت برخی منابع ۴۸ گونه اعم از بومی و مهاجر شناسایی شده است.

کوسه ها انواع مختلف دارند مانند کوسه درنده، کوسه گربه ماهیان، نهنگ کوسه ها یا کوسه کر، کوسه ماهیان شکاری و کوسه ماهیان گورخری  اما کوسه مورد نظر ما در این گزارش «کوسه سرچکشی» است که چندی است تصاویری از صید بی رحمانه آن در آبهای جنوبی ایران در فضای مجازی منتشر شده که موجب جریحه دار شدن احساسات مردم به ویژه دوستداران محیط زیست شده است، البته این تصاویر مربوط به سال ۲۰۱۸ است اما قدیمی بودن این تصاویر از دردناک بودن حادثه و احساس مسوولیت ما انسان ها در مقابل حفظ محیط زیست کم نمی کند.

داود میرشکار مدیرکل دفتر حفاظت از زیست بوم های دریایی و سواحل دریایی سازمان محیط زیست از دستگیری متخلفان این حادثه خبر داد و در پاسخ به خبرنگار پردیسان نوین مبنی بر اینکه تصاویر مربوط به سال ۲۰۱۸ است و تازه متخلفان را دستگیر کرده اید آیا دیر نیست گفت: این وظیفه اداره کل محیط زیست استان  هرمزگان است اما آنها هم به محض انتشار دوباره این عکس ها وارد عمل شدند و متخلفان را شناسایی کردند و همکاران پیگیر هستند تا متخلفان را به مراجع قضایی معرفی کنند.

وی با تاکید بر اینکه بیشتر کوسه ماهیان گونه های در خطر انقراض هستند، افزود: کوسه سرچکشی نیز در این رده قرار دارد و از آنجا که مهمترین تهدیدات آنها صید و صیادی است از این رو سازمان شیلات ایران باید تدابیر نظارتی و تغییر در نحوه صید و مدیریت قوی تر ، صید غیر مسوولانه و ضمنی این گونه ها را کنترل کند.

میرشکار درباره صید ضمنی توضیح داد: مثلا گروهی با هدف صید گونه ای از ماهیان وارد دریا می شوند که در حین صید کوسه ماهی نیز در تور آنها گرفتار می شود در این شرایط آنها موظفند که این گونه را در دریا رها کنند اما عده ای این کار را نمی کنند و این خود یکی از تهدیدات اصلی کوسه ماهیان است.

وی اظهار داشت: اجزای بدن کوسه ماهیان کاربردهای فراوانی دارد مثلا از کبد و یا باله آنها استفاده می شود از این رو کوسه سرچشکی به علت ارزشمند بودن باله آن و حتی استفاده از گوشت آن صید می شود.

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست بوم های دریایی و سواحل دریایی سازمان محیط زیست گفت: البته در زمینه حفاظت از کوسه ماهیان سازمان حفاظت محیط زیست با سازمان شیلات چندین جلسه داشت تا در خصوص تدوین برنامه اقدام ملی حفاظت از کوسه ماهیان عمل شود و بر این اساس سازمان شیلات موظف شد تا اجرای آن را در دستور کار خود قرار دهد تا تدوین آن را هر چه سریع تر آغاز کند اما متاسفانه تاکنون بازخوردی در این زمینه از سازمان شیلات نداشتیم.

وی درباره میزان جریمه صید کوسه ماهیان اظهار داشت: با توجه به اهمیت حفاظت از این گونه های ارزشمند جریمه های سنگینی برای متخلفان در نظر گرفته شده به طوری که جریمه هر کوسه «کولی‌کَر» ۵۰ میلیون تومان، انواع کوسه های سرچکشی ۳۵ میلیون تومان و سایر کوسه ها ۱۰ میلیون تومان اعلام شده است. همچنین جریمه صید انواع نهنگ ها و گاو دریایی نیز ۷۵ میلیون تومان است.

چهار گونه کوسه‌ سرچکشی در آبهای ایران 

هشت گونه مختلف از کوسه‌های سرچکشی در دنیا شناخته شده و در ایران در خلیج فارس و دریای عمان چهار گونه کوسه سرچشکی شناسایی شده است که به عنوان کوسه‌ سرچکشی بزرگ (Great Hammerhead, Sphyrna mokarran)، کوسه سرباله‌ای (Winghead Shark, Eusphyra blochii)، کوسه سرچکشی معمولی (Scalloped Hammerhead, Sphyrna lewini) و کوسه سرچکشی دراز (Smooth Hammerhead, Sphyrna zygaena) شناخته می شوند.

مطالعات نشان می‌دهد آن‌طور که پیش‌تر تصور می‌شد، مدت چندان زیادی از حضور کوسه سرچکشی در دریاها و اقیانوس‌ها نمی‌گذرد، نخستین کوسه‌ها نزدیک به ۴۵۰ میلیون سال پیش در آب‌ها ظاهر شدند، در حالیکه شواهد مولکولی حاکی از آن است که قدمت سرچکشی‌ها به ۲۰ میلیون سال پیش برمی‌گردد. «دیوید جاکوبی» (David Jacoby) از انجمن جانورشناسی لندن که مدت‌هاست بر روی رفتار کوسه‌های سرچکشی معمولی در بخش غربی اقیانوس آرام تحقیق می‌کند، می‌گوید: «سرچکشی‌ها جوان‌ترین عضو زیررده موسوم به نرم‌آبشش‌داران (زیررده‌ای از ماهیان غضروفی که کوسه‌ها در آن جای می‌گیرند) هستند.»

تحقیقات زیادی درباره علت شکل سر این کوسه ها انجام شده و نتایج جالبی به دست آمد، در واقع شواهد حاکی از آن است که سر کوسه‌های سرچکشی به آنها کمک می‌کند که راحت‌تر شکار خود را مهار کنند، این به آن معنا است که سر آن‌ها می‌تواند به عنوان یک سلاح هم کاربرد داشته باشد، این فرضیه که نخستین‌بار توسط یک زیست‌شناس متخصص در امور دریایی اهل باهاما و در دهه ۸۰ میلادی مطرح شد، تا مدت‌ها بسیار عجیب و غیرعادی جلوه می‌کرد اما این فرضیه‌ امروز دیگر چندان عجیب نیست.

رفتارشناسان می‌گویند که به عنوان مثال کوسه‌ سرچکشی بزرگ که نزدیک به سه متر و گاهی تا ۶ متر طول دارد، برای گرفتن طعمه‌اش، سفره‌ماهی زبر و زرنگ خاکستری، اغلب از سرش استفاده می‌کند و فشار سر باعث می‌شود که کوسه بتواند سفره ماهی را به دام بیاندازد، یک کوسه‌ سرچکشی به راحتی در بالای سر سفره‌ماهی می‌چرخد و با دهانش باله پشتی و شکمی را گرفته و زمانی‌که سفره ‌ماهی درصدد فرار برآمد، مجدد از سرش استفاده می‌کند تا آن را در همانجا متوقف کند.

کوسه سرچکشی زنده زا است و نوزاد خود را در آب به دنیا می‌آورد و زنجیره غذایی وسیعی دارد که از جمله انواع ماهی‌ها، کوسه‌های دیگر، ماهی مرکب، هشت پا و انواع سخت‌پوستان را می‌توان نام برد. پوماهی نیز غذای مورد علاقه این کوسه‌ است، همچنین این کوسه‌ها گاهی اقدام به خوردن کوسه‌های سرچکشی جوان‌تر نیز می‌کنند.