به گزارش پردیسان آنلاین، شهرها را به‌طور معمول با برج‌ها، میدان‌ها و خیابان‌های پررفت‌وآمدشان می‌شناسیم، اما در لایه‌های پنهان همین شهرها، فضاهایی وجود دارد که نه طراحی شده‌اند، نه مورد استفاده قرار می‌گیرند و نه در نگاه برنامه‌ریزان جایی دارند؛ فضاهایی که بی‌صدا در دل شهر رشد می‌کنند و گاه به بستر آسیب‌های اجتماعی و تهدیدهای امنیتی بدل می‌شوند. این همان پدیده‌ای است که کارشناسان از آن با عنوان «فضاهای بی‌دفاع شهری» یاد می‌کنند.
در شهرهای امروز ایران، گسترش بی‌رویه شهرنشینی، توسعه نامتوازن کالبدی، تخریب بافت‌های قدیمی و ضعف نظارت شهری، سبب شده است که تعداد فضاهای بی‌دفاع به شکل نگران‌کننده‌ای افزایش پیدا می‌کند، زمین‌های رها شده بین ساختمان‌ها، گوشه‌های تاریک و کم‌رفت‌وآمد، زیرگذرها و حاشیه‌های متروکه شهری، همگی به مکان‌هایی تبدیل شده‌اند که در غیاب نظارت اجتماعی و کالبدی، امنیت فردی و جمعی را تهدید می‌کنند.
در واقع، مسئله فقط یک فضای متروک نیست، بلکه رابطه مستقیم میان طراحی شهری و احساس امنیت شهروندان است. تجربه جهانی نشان می‌دهد که ناامنی تنها از نبود نیروهای انتظامی ناشی نمی‌شود، بلکه از نادیده‌گرفتن نقش محیط در شکل‌دهی به رفتارها سرچشمه می‌گیرد، وقتی شهر برای حضور، دیدن و مشارکت مردم طراحی نشده باشد، زمینه برای رفتارهای پنهان، جرم و تخلف فراهم می‌شود.
از نگاه جامعه‌شناسان شهری، این فضاها نشانه‌ای از گسست میان مردم و محیط شهری‌اند. وقتی فرد نسبت به محله یا کوچه خود احساس تعلق ندارد، طبیعی است که بی‌تفاوت از کنار فضایی تاریک یا آلوده عبور کند. در مقابل، هرجا نظارت طبیعی و اجتماعی فعال است، یعنی مردم حضور دارند، مغازه‌ها روشن‌اند و فضا مورد استفاده روزمره است، امکان بروز رفتارهای مجرمانه به حداقل می‌رسد.
در شهرهای بزرگ ایران همچون تهران، مشهد، تبریز و شیراز مطالعات متعددی درباره این فضاها انجام شده است. نتایج تا حد زیادی مشابه است: فضاهای بی‌دفاع بیشتر در محدوده‌های حاشیه‌ای یا میان‌فضاهای بدون تعریف کاربری شناسایی می‌شوند؛ مکان‌هایی که مالکیت مبهم، دید کم، نبود روشنایی و فقدان رفت‌وآمد انسانی ویژگی مشترک آنهاست، این مناطق به تدریج در ذهن شهروندان به‌عنوان نقاط ناامن شناخته می‌شوند و همین انگ اجتماعی، چرخه‌ای از ترک، فرسودگی و انزوا را تداوم می‌بخشد.
در چنین شرایطی، نقش مدیریت شهری در شناسایی و احیای این فضاها اهمیت ویژه‌ای دارد، بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته جهان از دهه ۱۹۸۰ با بهره‌گیری از رویکرد پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی (CPTED) توانسته‌اند با اصلاح کالبدی، نورپردازی، افزایش نظارت طبیعی و بازتعریف کاربری‌ها، سطح امنیت را در فضاهای عمومی به شکل چشمگیری افزایش دهند. در ایران نیز توجه به این رویکرد در طرح‌های شهری رو به افزایش است، هرچند هنوز تا اجرای فراگیر آن فاصله داریم.
در میان شهرهای کشور، اصفهان به‌عنوان شهری تاریخی و فرهنگی با بافتی پیچیده و متنوع، نمونه‌ای خاص در این زمینه به شمار می‌رود؛ گستردگی بافت‌های تاریخی، وجود کوچه‌های باریک، خانه‌های قدیمی متروکه، زمین‌های رها شده در اطراف محورهای توسعه و فضاهای حاشیه‌ای رودخانه زاینده‌رود، همه از جمله نقاطی هستند که احتمال شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع در آن‌ها بالاست.
در برخی محلات قدیمی اصفهان، فرسودگی کالبدی و مهاجرت ساکنان بومی موجب شده نظارت اجتماعی کاهش پیدا کند و فضاهایی خالی از حضور انسانی پدید آید، از سوی دیگر، در مناطق جدید شهری نیز پروژه‌های نیمه‌تمام، زمین‌های بلااستفاده و فضاهای بین بلوک‌های ساختمانی، به نقاط تاریکی تبدیل شده‌اند که در ساعات شب، کنترل چندانی ندارد؛ این فضاها علاوه بر تهدید امنیتی، از منظر زیبایی‌شناسی و هویت شهری نیز آسیب‌زا هستند؛ زیرا چهره‌ای ناهماهنگ و بی‌روح از شهر ارائه می‌دهند.
شهرداری اصفهان در سال‌های اخیر طرح‌هایی را برای شناسایی فضاهای بی‌دفاع شهری آغاز کرده است. هدف از این طرح‌ها، نه‌تنها ارتقای امنیت فیزیکی بلکه بازگرداندن حیات اجتماعی به فضاهای خاموش شهر است؛ تبدیل برخی از زمین‌های رها شده به پارک‌های کوچک محلی، بهسازی روشنایی در محورهای فرعی، و تشویق به کاربری‌های فعال در طبقه همکف ساختمان‌ها از جمله اقداماتی است که در این راستا انجام شده یا در دست بررسی است.
فضاهای بی‌دفاع شهری اصفهان به پارک‌های جیبی و فضاهای عمومی کوچک تبدیل می‌شود
محمد نورصالحی، رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان به‌خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: فضای بی‌دفاع شهری به فضاهایی اطلاق می‌شود که به دلایل مختلف از جمله کم‌بودن دید، نبود روشنایی، خالی بودن از جمعیت یا بنا، یا موقعیت نامناسب، به محل‌هایی برای تجمع زباله، بروز معضلات اجتماعی یا آسیب‌های محیطی تبدیل می‌شود؛ این فضاها الزاماً در مناطق حاشیه‌ای نیستند و در گوشه‌وکنار شهر اصفهان نیز قابل مشاهده هستند.
وی با اشاره به قابلیت تبدیل این فضاها به پارک‌های جیبی یا فضاهای عمومی کوچک می‌افزاید: در برخی نقاط شهر، فضاهای باز شهری در کنار خیابان‌ها به پارک‌های کوچک تبدیل شده است که با استقبال خوبی از سوی شهروندان، به‌ویژه سالمندان روبه‌رو شده و نشان‌دهنده نیاز شهروندان به فضاهای عمومی کوچک و قابل دسترس است.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به سیاست‌های شهرداری برای بازآفرینی فضاهای بی‌دفاع می‌گوید: موضوع فضای بی‌دفاع شهری در سنوات مختلف از جمله دوره ما، همواره مورد توجه بوده و در ردیف‌های بودجه‌ای مناطق برای آن اعتبار در نظر گرفته شده است؛ این فضاها به دو دسته عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود که در فضاهای عمومی، شهرداری موظف است با طراحی مناسب، روشنایی، مبلمان شهری و تبدیل آن به فضای سبز کوچک، آن را به فضایی قابل استفاده برای شهروندان تبدیل کند.
نورصالحی با بیان اینکه اگر فضایی بین دو بنا رها شده باشد و مالکان اقدامی نکنند، شهرداری طبق قانون می‌تواند با اخطار، نصب بنر و تعیین مهلت، اقدام به حصارکشی و پاک‌سازی کند، هزینه‌های انجام‌شده نیز در پرونده مالک ثبت و در زمان مراجعه، از وی دریافت می‌شود، تصریح می‌کند: شهرداری نمی‌تواند بدون رضایت مالک، آن فضا را به پارک یا فضای عمومی تبدیل کند.
وی با بیان اینکه در برخی بافت‌های فرسوده تاریخی نیز فضاهای بی‌دفاع وجود دارد، می‌افزاید: در مواردی که مالکان به دلایل حقوقی یا اختلافات وراثتی حاضر به همکاری نیستند، شهرداری می‌تواند طبق قانون، فضا را محصور و محفوظ کند، اما اجازه ندارد بدون رضایت مالک، تغییر کاربری دهد.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به نقش مشارکت‌های مردمی ادامه می‌دهد: در بسیاری موارد، شناسایی این فضاها با اطلاع‌رسانی اهالی محل انجام می‌شود، درخواست‌هایی همچون آسفالت کردن یا پاک‌سازی فضا از سوی ساکنان مطرح می‌شود، اما در صورت اعتراض مالکان، شهرداری نمی‌تواند اقدامی انجام دهد مگر در مواردی که معضل جدی ایجاد شده باشد.
رشد بی‌برنامه شهرنشینی، زمینه‌ساز گسترش فضاهای ناامن شهری است
محترم بهمئی، دکترای جامعه‌شناسی به خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار می‌کند: فضاهای بی‌دفاع شهری که مهم‌ترین مؤلفه در کاهش امنیت است، در تمام جوامع و در تمام نقاط شهری قابل رؤیت و مشاهده هستند که علاوه بر ترس مردم از حضور در این فضاها، نوعی بی‌اعتمادی را در افراد نسبت به هم به‌وجود می‌آورد، همچنین ارتباطات اجتماعی و فردی افراد را متأثر می‌سازد.
وی می‌افزاید: طراحی و برنامه‌ریزی در فضایی امن برای تنظیم ارتباط بین انسان و فضایی که در آن اسکان دارد، مورد توجه و تبیین مسئله است که هدف از آن تنظیم، بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها در ارتباط بین فضا و ساکنان یا همان انسان‌ها است.
دکترای جامعه‌شناسی تصریح می‌کند: بی‌توجهی نسبت به مسائل شهری و عملکرد کارگزاران شهری، در چگونگی بافت شهری و در طراحی کالبد فضای شهری است که بر میزان انواع رفتارهای مخاطره آمیز و خشونت‌زا می‌افزاید، توجه نکردن به این مقوله محیط شهر را ناامن و بی‌دفاع می‌کند و منجر به ترس مردم از حضور در این فضاها می‌شود.
تاکید می‌کند: علل شکل‌گیری فضای ناامن بی‌دفاع در شهرها، متأثر از ناکارآمدی حکمرانی و تحولات صنعتی همراه با رشد شهرنشینی و ازدیاد جمعیت و اثر مدرنیته بر کالبد فیزیکی و اجتماعی فضای شهری است که ضرورت دارد در کاهش این مهم برنامه‌ریزی منسجم و کارآمدی ارائه شود.
بهمئی با تاکید بر لزوم کنترل و نظارت جدی بر ساختمان‌های در حال ساخت که مدتی به‌صورت نیمه‌کاره باقی‌مانده و فضای مناسبی برای نوعی از آسیب‌ها همچون استعمال مواد مخدر و انجام خشونت‌های غیراخلاقی است، می‌گوید: ایجاد فضای انگیزشی مدنی برای هماهنگی و همکاری در بعد کارکردی و کارآمدی و آموزش افراد برای شناخت مکان‌های آسیب‌زا در حوزه خصوصی و عمومی و جلوگیری از تعدد آن‌ها در این فضاها از طریق نهادهای فرهنگی و ورزشی همچون آموزش و پرورش و کانون‌های ورزشی ضروری است.
وی تصریح می‌کند: باید برنامه‌ریزی شهری همراه با سازماندهی مبنی بر توجه ویژه بر یکسان‌سازی در توزیع امکانات رفاهی و امنیتی در محیط‌های شهری توسط کارگزاران و برنامه‌ریزان شهری انجام شود، همچنین توجه ویژه حکمرانان و مسئولان نسبت به مسائل شهری و فضاهای بی‌دفاع می‌تواند محوریت موضوع را رصد کند.
به گزارش پردیسان آنلاین، آنچه از دیدگاه کارشناسان و مدیران شهری برمی‌آید، مسئله فضاهای بی‌دفاع شهری تنها یک موضوع کالبدی یا عمرانی نیست، بلکه بازتابی از وضعیت اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی شهر است.
هر فضایی که از حضور و نظارت شهروندان تهی شود، به‌تدریج به نقطه‌ای برای بروز ناامنی و انزوا بدل می‌شود، از این‌رو بازآفرینی و احیای این فضاها، نیازمند نگاهی تلفیقی میان برنامه‌ریزی شهری، جامعه‌شناسی و مشارکت اجتماعی است.
