راهکارهای نوین مدیریت پسماند در شهرهای موفق جهان

به گزارش سرویس ترجمه پردیسان آنلاین، بر اساس آمار بانک جهانی، سالانه بیش از دو میلیارد تن زباله شهری در جهان تولید می‌شود که به‌طور متوسط نزدیک به یک کیلوگرم زباله به ازای هر نفر در روز است. این میزان در کشورهای توسعه‌یافته به بیش از ۴.۵ کیلوگرم می‌رسد. مشکل اصلی تنها حجم بالای زباله نیست، بلکه نحوه مدیریت آن است؛ زیرا حدود یک‌سوم زباله‌ها در محل‌های دفن ناایمن رها می‌شوند که تهدیدی جدی برای محیط زیست و سلامت انسان‌ها محسوب می‌شود.

پسماند صفر به معنای جلوگیری از تولید زباله در مرحله اول و کاهش هرچه بیشتر آن است. این رویکرد به جای چرخه مصرف و دور انداختن، بر اقتصاد چرخشی تأکید دارد که در آن، مواد و محصولات تا حد امکان دوباره استفاده، تعمیر، بازیافت و کمپوست می‌شوند. انجمن پسماند صفر سه اصل اساسی را توصیه می‌کند: کاهش و استفاده مجدد، طراحی محصولات برای قابلیت بازیافت و تفکیک صحیح زباله‌ها.

این رویکرد برخلاف روش‌های سنتی مدیریت پسماند که بر دفن و سوزاندن زباله تمرکز دارند، بر حفظ مواد در چرخه مصرف و کاهش تولید اولیه زباله تأکید می‌کند. به همین دلیل، اقتصاد چرخشی به‌عنوان اصل اساسی به سوی توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست شناخته می‌شود.

ژاپن پیشرو در اقتصاد چرخشی و مدیریت پسماند

ژاپن از اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی سیاست‌هایی پیشرفته برای مدیریت پسماند و اقتصاد چرخشی تدوین کرده است که بر اصول سه‌گانه کاهش، استفاده مجدد و بازیافت تأکید دارد. این کشور با ایجاد چهارچوب‌های قانونی و سازمانی گسترده، توانسته به مدیریت جامع پسماند و پیشبرد اهداف اقتصاد چرخشی دست پیدا کند. یکی از شاخص‌ترین اقدامات ژاپن، اجرای چهارچوب «جامعه چرخشی سالم مواد» است که هدف اصلی آن کاهش تقاضا برای مواد اولیه خام، تشویق به بازیافت و استفاده پایدار از محصولات به همراه کاهش تولید زباله است.

در ژاپن نرخ‌های بازیافت بسیار بالا است و دفن زباله‌های شهری به‌طور گسترده‌ای حذف شده و جای خود را به روش‌های بازیافت و سوزاندن با بازیابی انرژی داده است. سیاست‌های کلیدی همچون مسئولیت گسترده تولیدکننده برای بسته‌بندی‌ها و دیگر جریان‌های پسماند نقش مهمی در افزایش نرخ بازیافت داشته‌اند، هرچند در زمینه‌هایی همچون حاکمیت، اجرا و تأمین مالی با چالش‌هایی روبه‌رو هستند. این کشور همچنین با استفاده از ترکیبی از سیاست‌ها شامل ممنوعیت دفن زباله، مالیات بر سوزاندن زباله و قوانین زیست‌محیطی به کاهش تولید پسماند و افزایش بهره‌وری منابع کمک می‌کند.

آگاهی‌سازی عمومی و مشارکت سازمان‌های غیردولتی نیز به تغییر رفتار مصرف‌کنندگان جهت همسویی با اهداف اقتصاد چرخشی کمک زیادی کرده است. ژاپن فراتر از مرزهای خود، تخصص و تجارب خود را در حوزه سه‌گانه کاهش، استفاده مجدد و بازیافت به کشورهای آسیایی منتقل می‌کند و سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در توسعه زیرساخت‌های مدیریت پسماند انجام داده است که از طریق منابع عمومی و مکانیزم‌های مالی نوآورانه برای حمایت از گذار به اقتصاد چرخشی تأمین مالی می‌شود.

از جمله دلایل مهم موفقیت این رویکرد در ژاپن می‌توان به تأکید بسیار زیاد بر تفکیک پسماند توسط شهروندان اشاره کرد که به‌طور سختگیرانه اعمال می‌شود. پسماندها به دسته‌هایی همچون پلاستیک، کاغذ، بطری‌های PET، آلومینیوم و شیشه جدا می‌شوند که با قانون بازیافت ظروف و بسته‌بندی هماهنگ است. بازیافت پلاستیک پس از مصرف حدود ۲۳.۸ تا ۲۴.۴ درصد است اما نرخ کلی بازیافت با احتساب بازیافت حرارتی (سوزاندن با بازیابی انرژی) به حدود ۸۵ درصد می‌رسد.

نرخ بازیافت کل پسماند شهری در این کشور حدود ۲۰ درصد باقی مانده است که به‌دلیل استفاده گسترده از سوزاندن پسماند است که حجم زباله را کاهش می‌دهد اما انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش می‌دهد، همچنین کمبود فضای دفن زباله موجب تشویق به مدیریت چرخشی پسماند شده است. در سال ۲۰۲۲، ژاپن قانون تشویق گردش منابع پلاستیکی را اجرا کرد که فروشندگان را موظف به کاهش پسماند پلاستیکی با دریافت هزینه برای اقلام یک‌بار مصرف یا ارائه جایگزین‌های پایدار می‌کند.

مسئولیت گسترده تولیدکننده در ژاپن با دریافت هزینه از شرکت‌ها و مدیریت آن توسط سازمان دولتی JCPRA به‌منظور تقویت بازیافت بسته‌بندی‌ها اجرا می‌شود. سرمایه‌گذاری در بهبود زیرساخت‌های بازیافت و حمایت از نوآوری‌های مدل‌های کسب‌وکار چرخشی از طریق همکاری‌های دولتی-خصوصی نیز در دستور کار قرار دارد. به‌طور خلاصه، ژاپن با چهارچوب‌های قانونی محکم، سیاست‌های تفکیک سختگیرانه و اقدامات نوآورانه، پیشتاز اقتصاد چرخشی است ولی هنوز چالش اصلی افزایش بازیافت مواد به جای اتکای صرف به بازیافت حرارتی است تا دایره‌ای پایدارتر ایجاد شود.

اقتصاد چرخشی و اهداف پایدار در هلند

هلند یکی از کشورهای پیشرو در زمینه اقتصاد چرخشی است و هدف خود را دستیابی به اقتصاد کاملاً چرخشی تا سال ۲۰۵۰ قرار داده است. این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ میزان استفاده از مواد اولیه خام را تا ۵۰ درصد نسبت به سال ۲۰۱۶ کاهش دهد. تمرکز هلند بر کاهش استفاده از منابع اولیه، به‌ویژه در بخش‌های کلیدی همچون ساخت‌وساز، پلاستیک، کالاهای مصرفی و مواد غذایی است. برنامه جامع اقتصاد چرخشی هلند در سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ تدوین شده که اهداف و سیاست‌های مشخصی را دنبال می‌کند.

این برنامه شامل کاهش استفاده از مواد اولیه از طریق خرید کمتر محصولات، اشتراک‌گذاری کالاهای موجود و بهبود کارایی تولید است. همچنین استفاده از منابع تجدیدپذیر همچون زیست‌توده و منابع پایدار جایگزین مورد توجه قرار دارد. افزایش طول عمر محصولات از طریق استفاده مجدد، تعمیر و طراحی برای دوام بیشتر و بازیافت با کیفیت بالا برای حفظ کیفیت مواد در چرخه اقتصادی از دیگر رویکردهای به‌کارگرفته شده در این کشور است.

از سیاست‌های مخصوص بخش‌ها می‌توان به توجه ویژه به کالاهای الکترونیکی، بسته‌بندی، منسوجات، مبلمان و مصالح ساختمانی اشاره کرد. از سال ۲۰۲۳، حمایت از قراردادهای خرید عمومی چرخشی برای تحریک تقاضا برای محصولات و خدمات چرخشی افزایش یافته است. ایجاد شبکه‌های کسب‌وکاری و همکاری بین ذی‌نفعان شامل دولت، صنایع، سازمان‌های زیست‌محیطی، اتحادیه‌ها، مؤسسات مالی و جامعه مدنی بخش مهمی از این سیاست‌هاست.

هلند در سطح بین‌المللی نیز فعال است و در پلتفرم‌هایی همچون PACE (پلتفرم تسریع اقتصاد چرخشی) با بیش از ۴۰ کشور همکاری می‌کند تا اقتصاد چرخشی را در سطح جهان توسعه دهد. برنامه ملی اقتصاد چرخشی هلند برای ۲۰۲۳-۲۰۳۰ شامل اقداماتی همچون تعیین اهداف ملی، توسعه مشوق‌های مالی و بازار، گسترش خرید عمومی چرخشی، تقویت دانش و نوآوری، تشویق تغییر رفتار و آموزش شهروندان و شرکت‌هاست. علاوه‌بر این، پشتیبانی از شتاب‌دهنده‌های منطقه‌ای و اقدامات خاص بخش‌ها در جهت تحقق اهداف برنامه انجام می‌شود.

در همین راستا، آمستردام در قالب برنامه «آمستردام چرخشی» قصد دارد تا تا سال ۲۰۵۰ به شهری کاملاً چرخشی تبدیل شود و تا سال ۲۰۳۰ استفاده از مواد خام جدید را نصف کند. این برنامه روی سه بخش کلیدی شامل زباله‌های غذایی و آلی، کالاهای مصرفی و محیط ساخته شده متمرکز است.

در بخش زباله‌های غذایی و آلی، تمرکز بر کوتاه کردن زنجیره‌های تأمین غذا با تقویت سیستم‌های غذایی منطقه‌ای، ترویج مصرف سالم و پایدار و بهبود فرآوری و بازیافت زباله‌های آلی است. در بخش کالاهای مصرفی، استفاده از قدرت خرید شهرداری برای کاهش ۲۰ درصدی مصرف در عملیات شهری تا ۲۰۳۰، تشویق شهروندان به مصرف کمتر با کمپین‌های آگاهی‌بخشی و زیرساخت‌های مناسب و بهبود طراحی محصولات برای تعمیر، استفاده مجدد و بازیافت مورد توجه قرار گرفته است.

در بخش محیط ساخته شده، همکاری با ذی‌نفعان زنجیره ارزش ساخت‌وساز برای ادغام اصول اقتصاد چرخشی در توسعه‌های جدید و موجود، تعیین معیارهای خرید چرخشی، تشویق استفاده از مصالح ساختمانی بازیافتی و پاداش دادن به پروژه‌های خصوصی چرخشی از اقدامات اصلی در این شهر هستند. آمستردام با اتخاذ مدل اقتصاد دونات که تعادل توسعه اقتصادی و محدودیت‌های زیست‌محیطی را تضمین می‌کند، تلاش می‌کند به رفاه پایدار برسد.

ابزارهای دسترسی آزاد همچون «مانیتور چرخشی» برای ردیابی جریان مواد و اولویت‌بندی مداخلات، اجرای سیاست خرید صددرصد چرخشی تا ۲۰۳۰، کمپین‌های کاهش پلاستیک، برنامه‌های کمپوست محلی و حمایت از کسب‌وکارهای مد چرخشی در دستور کار قرار دارند. همکاری با شرکت‌هایی همچون IKEA و Deloitte در مشارکت با شهروندان و جمع‌آوری داده‌ها و ارتباط فعال با شبکه‌های بین‌المللی، از عوامل پیشبرد این برنامه است.

تحول در مدیریت پسماند بارسلونا

مدیریت پسماند و حرکت به سمت اقتصاد چرخشی در اسپانیا به عنوان یکی از اولویت‌های کلان زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است. دولت مرکزی و مقامات محلی با وضع قوانین و برنامه‌های راهبردی، تلاش دارند تا نرخ بازیافت را افزایش و تولید زباله‌های شهری را کاهش دهند. بر اساس برنامه‌های ملی و منطقه‌ای، پروژه‌هایی برای جمع‌آوری تفکیکی زباله‌ها، توسعه مراکز بازیافت، ترویج استفاده مجدد از مواد و افزایش آگاهی عمومی در سطح جامعه اجرا می‌شود. این اقدامات در کنار تأکید بر مسئولیت تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، زمینه‌ساز تحول در سیستم مدیریت پسماند کشور شده است و گامی مهم در جهت تحقق اهداف محیط‌زیستی و اقتصاد پایدار در اسپانیا به‌شمار می‌آید.

شهر بارسلونا به‌صورت ویژه تلاش‌های گسترده‌ای را به منظور بهبود مدیریت پسماند و حرکت به سمت توسعه پایدار و اقتصاد چرخشی انجام داده است. به‌عنوان بخشی از این رویکرد، شهرداری بارسلونا برنامه‌ای جامع با عنوان «برنامه پسماند صفر» را برای بازه زمانی ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷ تدوین و اجرایی نموده است که هدف اصلی آن کاهش تولید پسماند، افزایش بازیافت و بهره‌گیری از فرایندهای بازچرخانی و استفاده مجدد از منابع می‌باشد. این برنامه با تکیه بر سیاست‌هایی همچون جمع‌آوری تفکیکی زباله‌ها به‌صورت درب به درب و ایجاد مراکز تخصصی برای بازیافت و بازاستفاده، سعی در ارتقای کیفیت و کمیت بازیافت مواد دارد.

افزون بر این، بارسلونا در راستای توسعه اقتصاد چرخشی، به تقویت کمپوست محلی و جامعه‌محور پرداخته است تا مدیریت پسماندهای آلی به‌صورت غیرمتمرکز و در سطح محله‌ها انجام شود و شهروندان در این فرایند به‌صورت مستقیم مشارکت داشته باشند. فرهنگ کاهش زباله و اهمیت بازیافت از طریق برنامه‌های آموزش و اطلاع‌رسانی گسترده در جامعه شهری بارسلونا نهادینه شده است.

سیستم نوآورانه جمع‌آوری زباله‌های ارگانیک با کیسه‌های زیست‌تجزیه‌پذیر در بارسلونا

علاوه بر اقدامات کلی، بارسلونا پروژه‌ها و ابتکارات نوآورانه متعددی را در این حوزه به اجرا گذاشته است. یکی از این پروژه‌ها، برنامه «ظروف بازگشت‌پذیر برای غذاهای بیرون‌بر» است که با همکاری کسب‌وکارهای محلی و رستوران‌ها در راستای کاهش استفاده از بسته‌بندی‌های یکبار مصرف اجرا می‌شود. هدف این پروژه، جایگزینی بسته‌بندی‌های پلاستیکی و مضر با ظروف چندبار مصرف و قابل بازیافت است که علاوه‌بر کاهش زباله، آلودگی محیط زیست را نیز کاهش می‌دهد.

تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در بارسلونا به کارخانه‌های زیست‌محیطی تبدیل شده‌اند که نه‌تنها فاضلاب را تصفیه می‌کنند، بلکه انرژی‌های تجدیدپذیر تولید و پسماندهای حاصل از فرایند تصفیه را به کودهای آلی تبدیل می‌کنند تا در کشاورزی مورد استفاده قرار گیرند. پروژه‌های متمرکز بر مدیریت غیرمتمرکز پسماند نظیر پروژه موسوم به «بارری‌سایکل» نیز در حال پیگیری است. این پروژه‌ها بر توسعه سیستم‌های محلی و محله‌ای مدیریت پسماند تأکید دارند که با کاهش نیاز به حمل‌ونقل طولانی مدت زباله، انتشار گازهای گلخانه‌ای و مصرف انرژی را کاهش می‌دهند و به افزایش بهره‌وری و بازیافت منابع در سطح جامعه کمک می‌کنند.

این اقدامات نمونه‌ای برجسته از کاربرد اقتصاد چرخشی در حوزه مدیریت منابع آب و پسماند هستند که نشان از عزم راسخ این شهر برای حفاظت از محیط زیست، بهینه‌سازی استفاده از منابع و ایجاد مدلی پایدار در مدیریت پسماند دارد و می‌تواند الگویی قابل توجه برای دیگر شهرهای جهان محسوب شود.