پردیسان آنلاین -گروه دین و اندیشه-سمانه نوری زاده قصری: مراسم عزاداری محرم و صفر در طول صدها سال با فرهنگ ایرانیان عجین شده و نمی‌توان هیچ آداب و رسوم و فرهنگ رسمی را به قوت آئین عزاداری آل الله در فرهنگ ایران یافت. پیدایش عزاداری رسمی و علنی برای امام حسین (ع) در ایران از زمان آل‌بویه شکل گرفته است.رواج و گسترش عزاداری، مرهون تشویق‌های اهل بیت (ع) بود و در دوره‌هایی که تشیع قدرت می‌یافت با تشویق‌ها و حمایت‌های حکومت‌های شیعی، بیش از پیش رواج و گسترش پیدا می‌کرد، چنان که در دوره‌های آل‌بویه و صفویه از برپایی عزاداری بسیار حمایت شد.‌

تهران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و حدود ۱۵۰ سال پیش بین ۵۰ تا ۷۰ تکیه محلی داشته است. تکایا در ابتدا برای آداب و عبادات صوفیان بود. اما از زمان صفویان کارکرد تکیه‌ها تغییر کرد و به مکانی برای سوگواری اهل بیت به ویژه در ماه محرم تبدیل شد. تکیه‌هایی که به مرور زمان از بین رفته اند یا به حسینیه‌ها تغییر پیدا کرده اند. با این حال تکیه‌های قدیمی تهران هنوز هم محل تجمع قدیمی‌های هر محله همراه با آداب و مناسک عزاداری است؛ عزادارانی که محرم و صفر را با رسوم تهران قدیم به جا می‌آورند و نسل به نسل این عزاداری منتقل شده و این رسوم در محله‌هایی که قدمت بیشتری داشته مانند بازار و جنوب شهر تهران بیشتر به چشم می‌آید. تکیه‌هایی که شاید کم و بیش اسم آنها زیاد در بین مردم رواج دارد اما نسل امروز همچنان با آنها بیگانه اند و با آمدن هیأت‌های بزرگ که مبتنی بر شخص واحد مداح و سخنران هستند این مکان‌ها کمتر مورد استقبال نسل جدید واقع می‌شود.به سختی می‌توان نقطه‌ای از شهر را پیدا کرد که در آن خبری از خیمه‌هایی نباشد که در حال پخش چای، شربت، شیر نذری هستند، خیمه‌هایی که اغلب با کم های مادی مردم گردانده می‌شوند.

تکیه تجریش، تکیه سادات اخوی، تکیه درخونگاه، تکیه رضا قلی خان، حسینیه کربلایی‌های مقیم تهران، تکیه شوفرها، تکیه نفر آباد، تکیه دربند، تکیه درکه، و تجمعات بزرگ مردم مذهبی در قالب هیأت هایی با عنوان نجفی‌ها، کاظمینی‌ها، افغانی‌ها، محبان الحسین (ع)، احمدی‌ها، جان نثاران ائمه، قنات آباد همگی بر اصالت عزاداری و سوگواری ماه محرم در بین ایرانیان تاکید می‌کند.

تکیه درکه

قدمت و سن تکیه درکه با روایت‌های مختلفی روبروست برخی آن را ۱۰۰ ساله می‌دانند و برخی دیگر تا ۶۰۰ سال هم قدمت آن را تخمین می‌زنند. اما تهران پژوهان این تکیه را متعلق به اواخر دوره قاجار می‌دانند. بعضی معتقدند قدمت این تکیه به ۶۰۰ سال پیش می‌رسد که در آن زمان پوشش تکیه چادر بود و هر اتاق متعلق به یک خانواده و طایفه بود و مردم محله نذورات خود را به تکیه آورده و توزیع می‌کردند. اما تاریخ ساخت تکیه درکه به حدود سال ۱۳۴۶ شمسی بر می‌گردد. هر زمان هم این تکیه نیاز به بازسازی داشته اهالی هزینه‌های آن را تقبل می‌کردند. آخرین بازسازی آن طبق کاشی آبی رنگ کنار تکیه به سال ۱۳۵۱ بر می‌گشت. این تکیه به نوعی بخشی از هویت محله درکه محسوب می‌شود. افراد ناشناس این تکیه را در سال ۹۶ به آتش کشیدند و فرش‌ها، علم‌ها و توق های آن که از قدمتی تاریخی برخوردار بودند از بین رفت. اما دو سال پس از این حادثه ۲ قدیمی‌ترین تکیه محله درکه دوباره روی پا شده و مراسم اباعبدالله حسین (ع) در آن برپا شد.

تکیه نیاوران

تکیه نیاوران، یکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران است و هزار و ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد. در تاریخ آمده که ناصرالدین شاه از ابتدای سلطنتش به نیاوران علاقه داشت و بیشتر اوقاتش را آنجا می‌گذراند. در همان سال‌ها محرم با تابستان مقارن شده و ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه در نیاوران تکیه‌ای را برپا کرد.

تکیه‌ای که «میرزا محمدباقر معین البکاء» از مهمترین تعزیه گردانان دوره قاجار، تعزیه‌اش را آنجا اجرا می‌کرد و هنوز هم گنبد سبز و سکوی تعزیه‌اش پابرجاست. نمای بیرون تکیه خبری از قدمت آن ندارد، اما درونش دنیای دیگری است. کنار در ورودی موزه‌ای از وسایل قدیمی تعزیه خوانی و قوری و سماورهای قدیمی است.

تکیه‌ای که حالا تغییر شکل زیادی داده، اما همچنان پابرجاست و به گفته برخی‌ها، قدیمی‌ترین تکیه فعال تهران هم نامیده می‌شود. لبه‌های ایوان هنوز چوبی و دست‌نخورده باقی مانده است. روی ایوان پایین، ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه محسوب می‌شود و زنان روی آن می‌نشینند. در اصلی تکیه نیاوران که بیش از سه متر ارتفاع دارد، از چوب گردو ساخته شده و همچنان خودنمایی می‌کند. مرشد اکبر و حاج اسدالله خیری از مداحان معروف این تکیه بودند.

حسینیه کربلایی‌ها

بعد از تخریب تکیه دولت تکیه‌ای دیگر با همان شکوه و همان مراسم در همان محله، جایگزین تکیه دولت شد. در ۱۳۴۷ هیأتی تأسیس شد به نام کربلایی‌های مقیم تهران و سالی پس از آن (یعنی سال ۱۳۴۸) این بار در این سوی چهار راه گلوبندک حسینیه‌ای ساخته شد به نام حسینیه کربلایی‌های تهران باشد تا جای خالی تکیه دولت را که آن سوی چهار راه جای داشت پرکند.

حسینیه کربلایی‌ها بنایی است با سه طبقه؛ طبقه میانی برای اجرای مراسم، طبقه بالایی برای تماشای مراسم و طبقه زیرین برای سفره خانه، آشپزخانه و اتاق ابزار و تجهیزات تعزیه، اما حسینیه کربلایی‌ها افزون بر حفظ این ساختار معماری در درون، بیرونی متفاوت دارد و برخلاف همه حسینیه‌ها و تکیه‌های تهران قدیم، در ورودی بنا، دو گلدسته ساخته‌اند ساخت این دو مناره مهم‌ترین تمهیدی بود که برای پیشگیری از تخریب آن اندیشیده بودند. با وجود این دو مناره، حسینیه صاحب معماری مسجدی شده بود و هیچ مقامی در دوره پهلوی جرأت نمی‌کرد که فرمان تخریب یک مسجد را صادر کند.

در هر محله از تهران و یا هر شهر از ایران هر آداب و رسومی با هر نوع کیفیت اجرایی که ویژه ایام محرم برگزار می‌شود تنها نماد این است که عزاداران در غم این ماه شریک غم اهل بیت عصمت و طهارت (ع) باشند، حال سینه زنی و موی پریشانی در شهرهای جنوبی باشد و یا زنجیرزنی در شهرهای شمالی.‌

تکیه نفر آباد

تکیه بزرگ نفرآباد قدیمی‌ترین هیئت تهران است که بعد از قریب به چهارصد سال همچنان محل برگزاری مراسم عزاداری‌های ماه‌های محرم و صفر است. این اثر تاریخی مربوط به دوره قاجار است و در منطقه ۲۰ شهرداری تهران جنب ضلع شرقی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) در محله نفرآباد واقع شده است. امروزه این تکیه به نام هیأت حضرت علی اکبر (ع) شناخته می‌شود، اما اهالی آن را با همان نام «تکیه نفرآباد» می‌شناسند. تکیه نفرآباد علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم‌های مذهبی دیگر، در هر شب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می‌کنند.

تکیه خانم

قدیمی‌ترین تکیه تهران تکیه خانم یا «تکیه خانوم» نام داشته باشد که در محدوده بازارچه نایب‌السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی قرار داشته است. در واقع بعد از آنکه شاه طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش اقدام به ساخت مدرسه، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد.

تکیه درخونگاه

تکیه درخونگاه با قدمتی ۱۶۰ ساله در محله درخونگاه سنگلج و خیابان صفایی واقع شده بود. این تکیه متأسفانه رو به تخریب است. اما یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های ایران بود که نخل قدیمی اش باعث معروف شدن این تکیه شد.

تکیهٔ درخونگاه در محدودهٔ بازار تهران و سنگلج نیز یکی از مکان‌های مذهبی تهران است که در آن عزاداری انجام می‌شود. به گفتهٔ حدادی، در دورهٔ قاجار برای عبور دسته‌های عزاداری از کنار نخل امام حسین (ع) که در این محله بود، معمولاً دعوا و خونریزی می‌شد. به همین دلیل، این محله به نام درخونگاه معروف شد تا اینکه ناصرالدین شاه دستور داد نخل عزاداری محله گرو گرفته شود تا دیگر دعوا و خونریزی پیش نیاید.

تکیه رضاقلی خان

تکیه رضاقلی خان نیز از دسته تکایای نامدار تهران است که در محله عودلاجان و خیابان درویش نوری قرار دارد. این تکیه نیز به دوره سلطنت ناصرالدین شاه بر می‌گردد. این تکیه در محله عودلاجان قرار داشت که هسته اولیه قریه تهران به حساب می‌آید. رضاقلی خان ادیب، شاعر و تذکره نویس دوره قاجار بود که به امیرالشعرا معروف بود. تکیه رضاقلی خان در خانه او برپا شده است. این تکیه در گذشته مجموعه کاملی از سقاخانه، آب انبار، مسجد و حسینیه بود که اکنون به دلیل خیابان کشی‌های اولیه تنها سقاخانه از این مکان باقی مانده است. کهن محله عتیق عودلاجان یکی از چهار محله عتیق تهران است که هسته اولیه قریه تهران را به اشتراک با دو محله دیگر چال میدان و بازار در ضلع جنوبی خود جا داده است.کوچه را به نام تکیه زده‌اند، کوچه را که به انتها برسانی، تازه ورودی تکیه رضاقلی خان پیداست.

رضا قلی‌خان ادیب دوره ناصرالدین شاه بود، او در زمان امیرالشعرایی خود در تهران و در محله‌ی عودلاجان میانی می‌زیست. آنچه امروزه با نام تکیه رضاقلی‌خان بر جای مانده، در اصل منزل و تکیه‌ای بوده که وی در این محل بنا کرده است. همچنین، بدون ذکر تاریخ دقیقی از این رخداد بیان شده است که وی در مجموعه‌ی منزل و عمارت خود مدرسه‌ای نیز با عنوان مدرسه‌ی دینی رضاقلی‌خان داشته که پس از تأسیس دارالفنون تعطیل شده است.

پس از به سلطنت رسیدن پهلوی و برای خیابان کشی‌های تهران بخش زیادی از این تکیه از میان رفت و به خیابان تبدیل شد. اما تکیه آن هنوز پابرجاست و چندین بار مرمت شد.