به گزارش پردیسان آنلاین، منابع طبیعی از ارکان اصلی توسعه پایدار در هر کشوری به شمار می‌روند، اهمیت این منابع به‌ویژه در استان اصفهان، به دلیل تنوع اقلیمی و جغرافیایی و وجود ذخایر طبیعی مختلف قابل توجه است، حفظ و بهره‌برداری پایدار از این منابع می‌تواند نقش کلیدی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی استان ایفا کند. در حال حاضر حدود ۹۰ درصد سطح استان پوشیده از منابع طبیعی بوده که حفظ احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از این منابع خدادادی برای نسل‌های آینده اجتناب ناپذیر است.
استان اصفهان دارای ۵۳۰ هزار هکتار جنگل‌های طبیعی است که ۱۰۰ هزار هکتار آن در ناحیه زاگرس و در شهرستان‌های فریدن، فریدونشهر و سمیرم واقع است و مشتمل بر گونه‌های بلوط، بنه و محلب است. بخش وسیع‌تر آن با مساحت ۴۳۰ هزار هکتار در ناحیه ایران تورانی و با کاج پوشش تنگ‌تر است که عمده گونه‌های آن بادام کوهی است.
در این میان مراتع به عنوان یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین منابع طبیعی تجدید شونده، نقشی فراتر از یک زیست‌بوم ساده ایفا می‌کنند، آنها نه تنها در حفظ تعادل ظریف اکوسیستم‌ها سهمی بی‌بدیل دارند، بلکه به‌عنوان منبع اصلی تولید علوفه برای دام‌ها و عاملی کلیدی در تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش، اهمیت اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی دارند.
استان اصفهان، با دارا بودن گستره وسیعی از مراتع طبیعی، همواره به عنوان یکی از قطب‌های مهم دامپروری کشور مطرح بوده است، اما شیوه‌های نامناسب چرای دام و عدم توجه کافی به ظرفیت اکولوژیکی و تحمل این زیست‌بوم‌های حساس، در طول سالیان متمادی چالش‌های جدی و فراگیری را به وجود آورده است.
همه ساله با آغاز فصل چرای دام نگرانی دوستداران محیط‌زیست نسبت به ازدیاد چرای دام و آسیب به مراتع و پوشش‌های گیاهی قوت می‌گیرد، چراکه به گفته کارشناسان و دوستداران محیط زیست سه موضوع ورود و خروج دام، ظرفیت دام و مدت زمان استفاده دام از مراتع در زمان فصل چرای دام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که اگر بیش از اندازه مورد استفاده قرار گیرد به مراتع آسیب می‌زند.
در این راستا، تهیه و اجرای دقیق طرح‌های مرتعداری در استان به عنوان یک اولویت اصلی در نظر گرفته شده است، این طرح‌ها بر اساس مطالعات علمی دقیق و جامع، ظرفیت چرای مجاز هر مرتع را تعیین می‌کنند.،علاوه بر این، زمان‌های بهینه ورود و خروج دام به مرتع و معرفی و ترویج گونه‌های گیاهی مقاوم و دارای ارزش علوفه‌ای بالا در این طرح‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد تا پایداری و بهره‌وری مراتع تضمین شود، بنابراین مسئله مدیریت مراتع فراتر از یک وظیفه اداری است و نیازمند مشارکت فعالانه همه ذی‌نفعان، از جمله دامداران، جوامع محلی، عشایر و تمام نهادهای دولتی و غیردولتی است.
استان اصفهان دارای منابع طبیعی غنی و متنوعی است که می‌تواند نقش مهمی در توسعه پایدار استان داشته باشد، با توجه به چالش‌های پیش‌رو، لازم است با اتخاذ راهکارهای مناسب و همکاری همه جانبه، از این منابع به بهترین نحو محافظت و بهره‌برداری کنیم، در همین راستا با محمدعلی کاظمی حوزه منابع طبیعی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان، به گفت‌وگو نشسته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: چرا عرصه منابع طبیعی و ملی استان اصفهان ارزشمند است؟
کاظمی: مساحت استان اصفهان ۱۰.۷ میلیون هکتار است که ۹.۸ میلیون هکتار آن را عرصه منابع طبیعی و ملی تشکیل می‌دهد، از این میزان، حدود ۴۰۳ هزار هکتار جنگل، ۶.۳ میلیون هکتار مرتع و ۳.۳ میلیون هکتار بیابان است.
عرصه منابع طبیعی و ملی استان از ابعاد مختلف ارزشمند شناخته می‌شود، براساس آمارها وسعت ۶۵ هزار هکتار جنگل‌های طبیعی زاگرس در استان اصفهان است که حدود ۴۰ هزار هکتار از این جنگل‌ها در فریدونشهر و ۲۵ هزار هکتار در سمیرم وجود دارد که گونه‌های شاخص در این جنگل‌ها درختان کهنسال بلوط، محلب (آلبالوی تلخ)، گلابی وحشی و ارژن است.
جنگل‌های زاگرس بیشتر در مناطق غربی و جنوبی استان قرار دارد و بیش از هر زمان دیگری نیازمند مراقبت است، آتش‌سوزی در این جنگل‌ها با استقرار در مناطق صعب‌العبور و دوردست توسط عوامل انسانی اتفاق می‌افتد، اما در فصول افزایش دما و کاهش چشمگیر بارش‌ها و رطوبت خاک، خطر آتش‌سوزی بیشتر مراتع استان را تهدید می‌کند.
پردیسان آنلاین: کدام عوامل جنگل‌ها را در دام آتش‌سوزی می‌اندازد؟
کاظمی: بیشترین خطر آتش‌سوزی متوجه جنگل‌های زاگرس در شهرستان‌های فریدونشهر، سمیرم و چادگان و مراتع گسترده استان است، به طوری که از ابتدای سال جاری تاکنون به دلیل گرمای زودرس و کاهش بارندگی‌ها بهاره، پوشش گیاهی یک ساله مراتع، که به‌عنوان سوخت اصلی حریق عمل می‌کند، زودتر خشک شده و مستعد آتش‌سوزی باشد که با وقوع ۴۲ فقره حریق حدود ۴۲۰ هکتار از عرصه‌های طبیعی استان دچار آتش‌سوزی شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۷ درصد افزایش داشته است، یعنی وسعت مناطق سوخته بیش از ۲.۸ برابر نسبت به سال گذشته رشد دارد.
بیش از ۹۰ درصد از حریق‌های رخ داده در عرصه منابع طبیعی استان ناشی از خطای انسانی بوده است، به طوری که بی‌احتیاطی گردشگران در روشن کردن آتش، رهاسازی بطری‌ها، انداختن ته‌سیگار از خودروها و سوزاندن بقایای محصولات و اختلاف‌های کشاورزان و دامداران با یکدیگر و آتش زدن اراضی در اختیار طرف مقابل از اصلی‌ترین دلایل وقوع حریق در مراتع و جنگل‌ها و از بین رفتن سرمایه‌های طبیعی ارزشمند است، از این‌رو با هدف پیشگیری از وقوع حریق در مراتع و عرصه‌های طبیعی آموزش‌هایی به بهره‌برداران، دامداران و کشاورزان برای رعایت نکات ایمنی در استفاده از آتش ارائه شده است.
با توجه به محدود بودن امکانات و نیرو، توان اطفا حریق در چند جبهه و در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور وجود ندارد، بنابراین در مواقع بحرانی از کمک نیروهای نظامی و انتظامی، فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها، دهیاری‌ها و بهره‌برداران عرصه‌ها استفاده می‌شود در بسیاری از موارد، مردم محلی، کشاورزان، دامداران، شوراها و دهیاران نخستین گروه‌هایی هستند که در صحنه حاضر می‌شوند و جلوی گسترش حریق را می‌گیرند. البته برای تمام موارد آتش سوزی پرونده قضائی در محاکم ذیصلاح تشکیل می‌شود تا به صورت قانونی مورد بررسی قرار گیرد.
پردیسان آنلاین: تأثیر چرای مازاد دام بر استراتژی‌های حفاظت از منابع طبیعی چیست؟
کاظمی: حفظ منابع طبیعی وظیفه همگانی، اخلاقی و شرعی بوده که تحقق آن سرمایه ملی را مورد حمایت قرار می‌دهد، به طوری که حفظ و حراست از ۶.۳ میلیون هکتار مراتع استان به عنوان سرمایه‌های طبیعی برعهده همگان قرار دارد و مراتع سمیرم به دلیل وسعت و کیفیت بالا، نقش مهمی در تولید علوفه و معیشت دامداران منطقه دارند و با توجه به بارش‌های مناسب، ظرفیت بالایی برای تولید علوفه طبیعی محسوب می‌شود و بزرگ‌ترین سطح مراتع ییلاقی استان اصفهان را دارد.
ورود دام به مراتع ییلاقی از خرداد تا اوایل مهر هر سال به مدت ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز مجاز است و در این بازه زمانی خانوار عشایر بختیاری و قشقایی کوچ رو از استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و بوشهر به مناطق ییلاقی اصفهان وارد می‌شوند که از ۲.۵ میلیون واحد مازاد دامی در استان حدود ۱.۹ میلیون واحد دامی دارای مجوز چرای دام دارند، بنابراین بیش از ۲ برابر واحد دامی مازاد در استان داریم که برای مراتع بار اضافه خواهد بود.
فصل چرای دام براساس پروانه‌هایی که صادر شده از خرداد آغاز می‌شود و پیش از آن به دلیل اینکه مراتع هنوز به مرحله بهره‌برداری نرسیده است و با ورود دام خاک و گیاهان یک ساله آسیب می‌بیند با اجرای این طرح از ورود زودهنگام دام از استان‌های جنوبی و مراتع قشلاقی به مراتع ییلاقی استان اصفهان در غرب و جنوب استان تا پایان اردیبهشت جلوگیری می‌شود و دامدارانی که دارای پروانه چرا و طرح مرتعداری باشند می‌توانند از مراتع بهره‌برداری کنند و اگر دامداران خارج از فصل وارد مراتع شوند به عنوان تخلف از پروانه چرا محسوب می‌شود و ضمن ممانعت از ورود دام طبق قانون موظف به تشکیل پرونده آنان به مراجع قضائی و اعمال جریمه هستیم.
پردیسان آنلاین: راهکار مؤثر و کارآمد نجات مراتع از نابود شدن چیست؟
کاظمی: اگر بهره‌برداری از منابع طبیعی با حفظ تعادل دام و مرتع، جلوگیری از تخریب اراضی، فرسایش خاک و بهره‌برداری اصولی از محصولات مرتع همچون گیاهان دارویی و خوراکی براساس اصول مدیریت شود، به دلیل تجدیدپذیری با حفاظت پایدار از مراتع هیچ‌گونه آسیبی به محیط زیست وارد نخواهد شد، چرا که بهره‌برداری اصولی از توقف چرای دام بیش از ظرفیت مراتع باید به طور جدی پیگیری شود در غیر این صورت روز به روز به مساحت مراتع فقیر استان اضافه خواهد شد.
طی سال جاری با کاهش بارندگی با وجود اینکه خشکسالی سراسر مراتع استان را در برگرفته است و گونه‌های گیاهی در سال‌های کم بارش دچار تنش می‌شوند، اما بارندگی، دوباره آنها را احیا می‌کند در حالی که ورود دام مازاد بیشترین تأثیر را بر آسیب پوشش گیاهی مراتع دارد، چرا که پس از مدتی بر اثر تعلیف بی‌رویه گونه‌های یک ساله مراتع از بین می‌رود، بنابراین دامداران نباید پیش از فصل چرا به سمت مراتع ییلاقی حرکت کنند، از این‌رو ورود دام و قرق‌شکنی زودهنگام مراتع موجب هزینه‌هایی برای آنان خواهد شد و دامداران لازم است که این مهم را رعایت کنند.
در همین راستا همزمان با اجرای طرح‌های مرتعداری، برنامه‌های آموزشی و ترویجی مستمری برای دامداران و جوامع محلی برگزار می‌شود، این کارگاه‌ها با هدف ارتقای آگاهی و مشارکت فعال دامداران در حفظ مراتع، به تشریح اهمیت حیاتی مراتع، آموزش روش‌های صحیح و پایدار چرای دام، و لزوم همکاری جمعی در صیانت از این منابع ارزشمند می‌پردازند. در زمینه احیا مراتع آسیب دیده، پروژه‌های احیا و بازسازی مراتع تخریب شده از جمله عملیات بذرکاری، کپه‌کاری و قرق مراتع به صورت فعالانه اجرا می‌شوند تا پوشش گیاهی بازسازی شده و کیفیت اکولوژیکی آنها بهبود پیدا کند.
پردیسان آنلاین: اجرای قرق در تغییر پوشش گیاهی و احیای گونه‌های مراتع چه تأثیراتی دارد؟
کاظمی: قرق بهترین نوع حفاظت در منابع طبیعی است، هر سال تعدادی از مراتع که از نظر پوشش گیاهی فقیر است با هماهنگی مرتع‌داران صاحب پروانه چرا، قرق می‌شود و مرتع‌دار برای تعلیف دام از سایر مناطق استفاده می‌کند، مدت قرق مراتع بسته به نوع مرتع و پوشش گیاهی سه تا پنج سال است و پس از آن با احیا و تجدید حیات گونه‌های یک ساله و چند ساله، مناطق قرق آزاد شده و دام بر اساس ظرفیت دوباره وارد مرتع می‌شود.
تعادل در ورود دام به مراتع باید برقرار شده و دام بر اساس ظرفیت تولید علوفه وارد مرتع شود، چرا که یکی از اهداف مراتع تولید علوفه است و قرق همیشگی جواب نمی‌دهد و بر اثر پوشش گیاهی زیاد ممکن است دچار حریق شود از این‌رو همزمان با قرق مناطق، عملیات بذرکاری اجرا خواهد شد و پس مدتی با آزادسازی مناطق قرق، دام وارد مراتع می‌شود.
پردیسان آنلاین: دلایل اهمیت حفاظت از گیاهان دارویی را چگونه بررسی می‌کنید؟
کاظمی: یکی از رویکردهای منابع طبیعی این است که مرتع نباید تنها برای تولید علوفه استفاده شود و کشت گیاهان دارویی با ارزش در کنار طبیعت‌گردی، هدف اجرای طرح‌های مرتعی است، کشت گیاه دارویی سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه علاوه بر افزایش پوشش گیاهی و تولید علوفه بیشتر، در حفاظت خاک، جلوگیری از فرسایش خاک و افزایش درآمد بهره‌برداران مؤثر است، اما برداشت‌های غیراصولی از گیاهان دارویی به یک معضل جدی تبدیل شده است که می‌تواند به خطر انقراض گونه‌های گیاهی منجر شود.
در این میان، مراتع سمیرم سرشار از گیاهان دارویی از جمله چوئه، موسیر، سیر و تره کوهی، زرین گیاه (رزویی)، آویشن دنایی و رازیانه (بادیون) است که سالانه مقدار زیادی از آنها در سمیرم به صورت خود رو تولید و عمده آن توسط ساکنان و روستاییان استان‌های همجوار برداشت می‌شود، به طوری که برداشت قبل از بذر افشانی گیاه و بیرون آوردن ریشه و پیازچه گیاهان دارویی هر ساله مراتع سبز و گیاهان شهرستان را مورد هجوم قرار می‌دهد و با در آوردن گونه‌های گیاهی از ریشه، آنها را تخریب می‌کند، از این‌رو اگر روند ریشه کن کردن این گیاهان ادامه داشته باشد دیگر شاهد رویش گیاهان دارویی و طبیعی در مراتع استان نخواهیم بود. تیم‌های حفاظتی در پاسگاه‌های کنترل کوچ و حفاظت منابع طبیعی علاوه بر گشت‌زنی شبانه روزی در ورودی‌های شهر سمیرم مستقر هستند و با متخلفانی که اقدام به ریشه کنی و برداشت گیاهان درویی می‌کنند برخورد قانونی خواهند کرد.
