به گزارش خبرنگار پردیسان آنلاین، بیابان‌زایی ناشی از خشکسالی‌ها و قحطی‌های شدید در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰، به‌عنوان یکی از معضلات کشورهای توسعه نیافته در سطح بین‌المللی مطرح شد تا با آگاهی‌بخشی در سطح جهانی و ملی برای کاهش خسارات زیست‌محیطی بیابان‌زایی و تقویت پاسخ به خشکسالی‌های پیش‌رو، اقدامات اولویتی در دستور کار کشورهای عضو قرار گیرد.
طبق گزارش سازمان ملل متحد میزان بیابان‌زایی ۳۰ برابر سریع‌تر از گذشته در حال افزایش است و به طور میانگین بین ۱۲ تا ۱۴ میلیون هکتار در هر سال به مساحت بیابان‌ها افزوده می‌شود و در هر روز تخریب اراضی با بیابانی شدن برای بشر حدود سه میلیارد دلار هزینه دارد، آمارها حاکی از این است که تا سال ۲۰۴۵، حدود ۱۳۵ میلیون نفر ممکن است به علت بیابان‌زایی آواره شوند.
به گفته پژوهشگران و محققان برای نشان دادن اهمیت موضوع تخریب سرزمین در افکار عمومی از واژه بیابان‌زایی استفاده می‌شود، این در حالی است که بیابان یک زیست‌بوم منحصر به فرد است که قابلیت‌های ویژه و حیات گیاهی و جانوری خاص خود را دارد، اما به باور کارشناسان وقتی عوامل انسانی همچون برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی همراه با خشکسالی بروز پیدا می‌کند، اثر این پدیده بر طبیعت بیشتر و باعث می‌شود، بخش‌هایی از طبیعت را از دست بدهیم به نحوی که در ترسالی‌ها هم امکان احیای آن فراهم نیست.
شاید اولین و مهمترین آسیب‌های خشکسالی، ضعیف شدن پوشش گیاهی است که اختلال جدی در زنجیره غذای حیات وحش به وجود می‌آورد، زیرا بنا بر پژوهش‌ها، خشکسالی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، ورود بی‌رویه دام به مرتع‌ها و جنگل‌ها، نابودی پوشش گیاهی، توسعه بی‌ضابطه صنایع، کشت غیراصولی و کشاورزی سنتی از مهمترین عامل‌های بیابان‌زایی است که نقش اول همه این عامل‌ها، به انسان و رفتار آن بازمی‌گردد، به طوری که برخی از مدیران و کارشناسان بیابانی در کشور هشدار داده‌اند در صورت ادامه بیابان‌زایی با سرعت کنونی، طی ۱۶۴ سال آینده به بیابانی کامل تبدیل می‌شود.
طبق نظر متخصصان امر، در حال حاضر پدیده بیابان‌زایی در کشور رو به گسترش است؛ به طوری که خشکیدگی جنگل‌های بلوط در غرب کشور و جنگل‌های شمشاد در شمال، پدیده فرسایش بادی و ریزگردها از نواحی جنوب شرق تا مناطق جنوب و جنوب غرب و نقاط داخلی، شور شدن خاک و بحران منابع آب سطحی، زیرزمینی و آلودگی رودخانه‌ها نشانه‌هایی از تشدید پدیده خطرناک بیابان‌زایی است، در این میان وجود ریزگردها در بیشتر شهرها و استان‌ها، نشان از بحرانی شدن این پدیده طبیعی دارد، بنابراین در این راستا با قنبر احدزاده، فعال و کارشناس محیط‌زیست، عضو کمیته استانداردسازی نهال‌های جنگلی و عضو کمیته سبز آثار طبیعی ملی ایران گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: کدام عوامل بر توسعه بیابان‌زایی تأثیرگذار است؟
احدزاده: بیابان‌زایی یکی از بحرانی‌ترین مسائل زیست‌محیطی است که در سال‌های اخیر به دلیل فعالیت‌های انسانی و تغییرات اقلیم به ابعاد نگران‌کننده تبدیل شده است که بر اساس آخرین آمارها حدود ۱۴ میلیون هکتار مناطق بحرانی بیابان‌زا در کشور وجود دارد و ۲۵۰ میلیون هکتار از کانون‌های بحرانی در کشورهای همسایه پراکنده است.
تغییر اقلیم، تغییرات بلندمدت در میانگین دمایی است که بر اثر الگوی بارندگی و رفتار عمومی جو زمین پدیدار شده و با فعالیت‌های انسانی همچون سوزاندن سوخت‌های فسیلی و جنگل‌زدایی منجر به افزایش گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن زمین می‌شود که بر اساس گزارش سازمان FAO در سال ۲۰۲۰، میانگین سالیانه نابودی جنگل‌ها در دهه گذشته حدود ۱۰ میلیون هکتار بوده است.
امروزه شرایط زیست‌محیطی زمین برای تمام دنیا مورد توجه است، چرا که تغییرات اقلیمی، افزایش دما، کاهش منابع آبی، خشکسالی و بیابان‌زایی مسائل بسیار مهمی است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی انسان تأثیر دارد که براساس آمارها گسترش بیابان‌ها بیش از ۱۱۰ کشور جهان را تحت تأثیر قرار داده است.
بر اساس ارزیابی‌ها حجم بیابان‌زایی در کشور به یک میلیون هکتار می‌رسد که در قالب تدوین برنامه سازمان آبخیزداری باید سالیانه سه میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی مدیریت شود که این مسئله نیازمند هماهنگی است، چرا که با آگاهی، مسئولیت‌پذیری و اقدام جمعی می‌توانیم روند تخریب زیست محیطی را کاهش دهیم.
پردیسان آنلاین: تأثیرات پدیده فرونشست زمین بر گسترده بیابان‌ها تا چه میزان است؟
احدزاده: کشور با مساحت یک میلیون و ۶۴ هزار کیلومتر مربع در جنوب غربی آسیا و در نوار خشک جهان واقع شده که حدود ۸۰ درصد از آب و هوای خشک و نیمه خشک برخوردار است و در معرض خطر پیشروی بیابان‌ها قرار دارد که علاوه‌بر فرونشست زمین، ایجاد کانون و طوفان‌های گرد و غبار از پیامدهای بیابان‌زایی است.
براساس آمارها نرخ فرونشست زمین در کشور بیش از پنج برابر متوسط جهانی است که این امر منجر به تخریب پوشش گیاهی، اختلال در اکوسیستم‌های جانوری و تبدیل زمین‌ها به عرصه‌های بیابان‌های غیرقابل احیا می‌شود که عامل اصلی بیابان‌زایی شناخته می‌شود که استان اصفهان با بارش سالانه کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر جزو مناطق بیابانی شناخته می‌شود، چرا که در تعریف جهانی به مناطقی که تراز بارش سالانه آن کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر باشد، بیابان اطلاق می‌شود.
پدیده فرونشست یکی از عوارض ناشی از خشکسالی و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که بیشتر دشت‌ها به جز مناطق خاص از شمال، درگیر فرونشست هستند که مهمترین راه حل برای مقابله با آن، کاهش یا توقف برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی است، بنابراین باید مناطق بحرانی را با پهنه‌بندی خطر شناسایی کنیم.
پردیسان آنلاین: کاهش سفره‌های زیرزمینی تا چه میزان بر افزایش مساحت بیابان‌ها اثرگذار است؟
احدزاده: کاهش سفره‌های آب زیرزمینی و توسعه بیابان‌زایی به دلیل عوامل متعدد به ویژه برداشت بی‌رویه آب، تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی در بسیاری از مناطق جهان با یکدیگر مرتبط هستند، به طوری که کاهش سفره‌های زیرزمینی و رعایت نکردن الگوهای کشت، سبب شده تا سطح مراتع درجه سه به ۵۵ میلیون هکتار برسد که نبود مدیریت صحیح منجر به افزایش مساحت بیابان‌ها خواهد شد.
امروزه یکی از مهمترین فرایندهای تخریب و افت منابع آب زیرزمینی گسترش نهشته‌های نمکی است که با دخالت انسان و نداشتن مدیریت صحیح، در مناطق خشک و نیمه خشک سبب توسعه بیابان‌زایی می‌شود، نهشته‌های نمکی به توده‌ها و لایه‌های نمک گفته می‌شود که به صورت طبیعی در اثر تبخیر آب دریاها، دریاچه‌ها و حوضه‌های بسته یا به دلیل فعالیت‌های زمین‌شناسی همچون گنبدهای نمکی ایجاد می‌شود، به طوری که فعالیت‌هایی نظیر برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، آلودگی آب‌های زیرزمینی با پساب‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، نابودی پوشش گیاهی و جنگلی، خشکسالی، چرای مفرط دام و پدیده فرونشست زمین از دلایل مهم بیابان‌زایی است.
مدیریت صحیح منابع آبی همواره به‌عنوان یکی از مهمترین راهکارهای جلوگیری از بیابان‌زایی عنوان شده است چراکه مدیریت نادرست منابع آب، سبب خشک شدن تالاب‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی زیادی می‌شود که این فرایند پدیده بیابان‌زایی را گسترش می‌دهد، از این‌رو نیاز است که برای جلوگیری از بیابان‌زایی و کاهش آثار خشکسالی، مدیریت منابع آبی با استفاده از روش‌هایی همچون تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، آبخیزداری، مدیریت مصرف در بخش کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.
البته چرای بی‌رویه، جنگل‌تراشی، بهره‌برداری غیر اصولی و غیر پایدار از خاک، سبب کاهش پوشش گیاهی، افزایش فرسایش خاک و توسعه سیلاب‌ها می‌شود، به طوری که حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور در معرض تخریب سرزمینی است که از این میزان ۷۵ میلیون هکتار با بحران فرسایش آبی و ۲۵ میلیون هکتار با تهدید فرسایش بادی روبه‌رو است که بر گسترده بیابان‌زایی تأثیرات بسیاری در پی دارد.
پردیسان آنلاین: راهکارهای مقابله با بیابان‌زایی چیست؟
احدزاده: طرح جامع مقابله با بیابان‌زایی و استانی تثبیت ماسه‌های روان دو طرح اساسی سازمان منابع طبیعی، مراتع و آبخیزداری کشور برای مقابله با بیابان‌زایی است که در این طرح‌ها، پروژه‌ها و فعالیت‌هایی نظیر مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی مدیریت کانون‌های بحرانی فرسایش بادی، احداث خزانه، نهال‌کاری و بوته‌کاری، بذرکاری و بذرپاشی، مراقبت و آبیاری، مالچ‌پاشی، حفاظت و قرق، احداث بادشکن زنده و غیر زنده، جمع آوری بذر، واکاری، احداث آبشخور، حفر و تجهیز چاه و مدیریت هرزآب‌ها اجرا می‌شود.
براساس آمارها احداث ۲.۵ میلیون هکتار جنگل دست کاشت بیابانی با ۳۸ گونه مقاوم به خشکی، تثبیت ماسه‌های روان در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی، حفظ آب و خاک و افزایش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، افزایش پوشش گیاهی، حفظ تأسیسات صنعتی و اراضی کشاورزی، اشتغال در مناطق بیابانی، تثبیت نیروی انسانی و جلوگیری از مهاجرت از ثمرات اجرای این طرح‌ها در مناطق تحت پوشش است.
در سال‌های اخیر مسائل زیست محیطی از جمله تغییرات آب و هوا، حفاظت از گونه‌های در حال انقراض، کاهش آلودگی آب و هوا و حفاظت از جنگل‌ها و بیابان‌ها مطرح است و می‌طلبد تمرکز جوامع در راستای حفظ محیط زیست روی این موضوعات قرار گیرد، احیای زمین برعهده بشر است، بنابراین یکی از عناصر ضروری و اولیه حیات زمین، هسته اصلی توسعه پایدار و لازمه توسعه اجتماعی و اقتصادی، تولید انرژی، غذا و سالم ماندن اکوسیستم است؛ اما کمبود آب، خشکسالی‌های متوالی و رشد فزاینده بیابان‌زایی، نگرانی فزاینده‌ای در سراسر جهان به حساب می‌آید که همه را به تلاش برای رفع این بحران واداشته است.
