پردیسان آنلاین _ گروه فرهنگ و اندیشه: محمود حبیبی کسبی شاعر آئینی درخصوص جایگاه شعر عاشورایی و اهمیت معرفی آن به مخاطبان می‌گوید: شعر در جایگاه تبیین مبانی عاشورایی جایگاه یگانه و ارزشمندی دارد به جهت اینکه در روزگاران گذشته شعر هم به عنوان یک هنر جایگاه و هم به عنوان یک رسانه و همچنین در جوامع بشری به خصوص در میان عرب زبانان و فارس زبانان جایگاه ویژه‌ای داشته است.

وی افزود: چه بسا پادشاهانی که با یک شعر به تخت سلطنت رسیدند و با یک شعر به زیر آمدند و چه بسا جنگ‌هایی که با یک شعر پیروزش مشخص شده است؛ بنابراین شعر به دلیل اینکه بر مبنای هنر بوده است قدرت کلام و نفوذش از یک معنای ساده بیشتر بوده است چراکه شاید اگر سخنی به صورت عادی گفته شود نفوذ چندانی نداشته باشد اما به صورت شعر که گفته شود اثرات بیشتری خواهد داشت.

این شاعر آئینی در ادامه گفت: در تاریخ زبان فارسی به طور خاص همچنین زبان عربی، شعر وسیله‌ای برای اعلام هنرمندانه موضوعات بوده و هم یک رسانه بوده است برای اینکه وقایع را ثبت و ماندگار کند، در تاریخ شیعه هم شعر همواره وسیله‌ای برای بیان وقایع تاریخی، معارف، فضائل، جایگاه و مقام پیام گرامی اسلام است.

حبیبی کسبی گفت: اهمیت شعر عاشورایی از آن جایی شروع شد که در روز عاشورا در بحبوحه جنگ و نبرد میان حق و باطل رزمندگان دو طرف وقتی به میدان می‌آمدند از شعر به عنوان رجز خوانی استفاده می‌کردند مخصوصاً شهدای کربلا وقتی به میدان می‌آمدند رجز خوانی می‌کردند و بسیاری از این رجزها در تاریخ ثبت و ضبط شده است و امروزه در دسترس است؛ مثلاً جناب عمروبن جناده انصاری شهید نوجوان کربلا وقتی به میدان آمده است رجز معروف «امیری حسین و نعم الامیر» را می‌خواند که این مصرع معروف و ماندگار شد، پس از عاشورا هم به همین شکل در شعر عرب و شاعران بزرگی مثل کمیت، دعبل و عبدی کوفی هستند که معارف عاشورا را در شعرشان ثبت و ضبط کردند.

وی در خصوص ثبت وقایع عاشورایی در شعر فارسی گفت: در شعر فارسی هم از قرن چهارم و پنجم شاعران در اشعار خود به واقعه عاشورا و حضرت سیدالشهدا (ع) بسیار پرداختند و تا روزگار ما این تمسک شعر به واقعه عاشورا ادامه داشته است و شاید بتوان گفت یکی از موضوعات پرکاربرد در شعر شاعران فارسی است.

سراینده شعر «شاه پناهم بده» افزود: بسیاری از وقایع تاریخی به وسیله شعر روایت می‌شوند چراکه در متون تاریخی و مقاتل به راحتی می‌توان دست برد و کلمات آنها را اضافه و کم کرد اما تغییر شعر سخت‌تر از نثر است و اگر کلمه‌ای را بخواهید جابه جا کنید کار سخت‌تری دارید برای همین می‌بینید که علامه امینی وقتی می‌خواهد به موضوع مهمی مانند غدیر بپردازد به سراغ اشعار غدیر به عنوان مدرک و سند شرح این واقعه به سراغ شعر می‌رود در موضوع عاشورا هم به همین شکل است که بسیاری از حکایات عاشورا با شعر ماندگار شده است و به دست ما رسیده است.

اولین نکته برای سرودن شعر عاشورایی توسط یک شاعر فارسی زبان رجوع به مقاتل عاشورایی و تاریخ‌هایی است که در آن برهه تاریخی به آن پرداخته‌اند حبیبی کسبی گفت: شاعر فارسی زبان برای اینکه به واقعه عاشورا بپردازد، باید به چند نوع دانش و آگاهی مسلط باشد. اولین نکته برای سرودن شعر عاشورایی توسط یک شاعر فارسی زبان رجوع به مقاتل عاشورایی و تاریخ‌های معتبری است که به آن برهه و واقعه تاریخی پرداخته‌اند؛ مانند مقتل های معروف و مستند مثل «لحوف»، «نفس المهموم» و البته بسیاری از مقاتل دیگر که در قرون بعدی نگاشته شده‌اند مثل «قمقام زخار» فرهاد میرزا یا مقاتلی که ملاآقای دربندی مثل «سعادات ناصری» و «جواهر العیقان» نوشته‌اند و نگاه ویژه‌ای به واقعه عاشورا دارند. بنابراین شاعر می‌تواند از این بخش‌ها که قابلیت شعر دارند استفاده کند حتی تاریخ‌هایی هم هستند که به این مساله پرداختند مثل «تاریخ طبری» که در آنها تاریخ‌های کلی هستند اما به واقعه عاشورا پرداخته است.

وی افزود: دسته دوم آثار؛ اثرات کلامی و اعتقادی شیعی هستند که شاعر باید آگاه باشد که به لحاظ اعتقادی شعری که می‌گوید از دایره و دامنه مذهب جعفری بیرون نزند، چراکه زمانی ما می‌خواهیم مدح و رثایی درباره اباعبدالله (ع) بگوییم اما به لحاظ فقدان مباحث فقهی و کلامی شیعه به جهت آگاهی کم نسبت به این علوم از دامنه مذهب تشیع بیرون می‌زند پس شاعر نباید مطلبی را بگوید که باور شیعه نیست، بنابراین شاعر باید کتب اعتقادی شیعه را هم در حد ابتدائیات مطالعه کند. دسته سوم کتب ادبی هستند که به اشعار عربی عاشورایی و اشعار فارسی عاشورایی تقسیم می‌شوند و شاعر باید به آنها رجوع کند مخصوصاً شعرهایی که تأیید ائمه را هم دارند مثل اشعار «عبدی کوفی»، «دعبل» و «کمیت»؛اشعار شاعران عاشورایی فارس زبان نیز باید محل رجوع باشد چراکه شاعر می‌تواند از گذشتگان سرمشق بگیرد شاعرانی مانند نیر، عمان، محتشم، وصال، حسن کاشی و … بزرگان شعر شیعه را سرمشق قرار دهد و ببینید کدام مضامین در اشعار عاشورایی گذشتگان مغفول مانده است تا سخن تازه بگوید.

مرغ خیال در شعر عاشورایی محدود پرواز می‌کند

حبیبی کسبی در پاسخ به این سوال که قوه تخیل تا چه اندازه در شعر عاشورایی ورود می‌کند گفت: اساساً دلیل دشواری سرودن مرثیه و شعر عاشورایی نسبت به شعر آزاد این است که مرغ خیال در شعر آزاد می‌تواند تا هرجا که شاعر می‌خواهد برود اما در شعر مذهبی و به خصوص عاشورایی مرغ خیال شاعر آزاد نیست و در یک سقف و آسمان محدود پرواز می‌کند، شاعر عاشورایی نمی‌تواند برای امام حسین شعر بگوید اما مذهب مختلفی داشته باشد شاعر نمی‌تواند شعر بگوید و یک داستان دیگر بگوید بنابراین خیال در شعر عاشورایی محدود است از یک حدی فراتر نمی‌توان رفت؛ در حالی که در شعر آزاد می‌توانی آزاد باشی اما در شعر عاشورایی باید وفادار به شیعه و مقاتل عاشورایی باشی بنابراین کار شاعر بسیار سخت است. برای مثال شاعر می‌خواهد برای حضرت علی اکبر (ع) مقتلی را بگوید مقتل حضرت علی اکبر معلوم است چه بوده و همه شنیده‌ایم اینکه می گویم شاعر باید به مقاتل رجوع کند اینجا مشخص می‌شود چراکه پیرامون شهادت ایشان را همه می‌دانیم اما یک نکته است همیشه که به آن پرداخته نشده است و مغفول مانده، تمام موضوعات عاشورا و شخصیت‌های آن قطعاً نکاتی دارند که به آنها پرداخته نشده است.

راه‌های برون رفت از محدودیت تخیل این است که به مقاتل و مضامین رجوع کنیم و ادعیه و زیارت نامه معصومین را مرور کنیم و مضامین تازه را از آنها کشف کنیم ارتباط عاطفی خود را با معصومین بیشتر کنیم تا عنایت کنند و مضامین بکر تر را در شاعر قرار دهند

وی افزود: راه‌های برون رفت از محدودیت تخیل این است که به مقاتل و مضامین رجوع کنیم و ادعیه و زیارت نامه معصومین را مرور کنیم و مضامین تازه را از آنها کشف کنیم ارتباط عاطفی خود را با معصومین بیشتر کنیم تا عنایت کنند و مضامین بکر تر را در شاعر قرار دهند.

حبیبی کسبی گفت: متأسفانه تا نزدیک به ماه محرم می‌شویم برخی از کسانی که با اصل و اساس عاشورا و مناسک عاشورایی مشکل دارند از این در وارد می‌شوند و ضعف‌هایی که در شعر عاشورایی هست را علم می‌کنند و به این وسیله به تمسخر مناسک شیعی می‌پردازند بنابراین وقتی می‌خواهیم راجع به نواقص شعر عاشورا صحبت کنیم باید زیبایی شناسی شعر عاشورایی را نیز در کنارش ببینید و اساساً زیبایی شناس بر آسیب شناسی مقدم است بنابراین باید ابتدا زیبایی شناسی و زیبایی‌های این گونه ادبی را برای مخاطبان توضیح دهیم.

این شاعر آئینی در ادامه افزود: شاید بتوان در چند عنوان نواقص و آسیب‌های شعر عاشورایی را بیان کرد اما اولین نکته این است که در روزگاران ما و یک دهه اخیر رابطه امام و معمومین که بین شاعر شیعه به خصوص با حضرت اباعبدالله (ع) برقرار بوده است در این یک دهه اخیر تبدیل به رابطه عاشق و معشوق شده است و شاعران آن جایگاه قدسی امام و شیوه برقراری ارتباط و مواجهه شدن یک معموم با امام را تبدیل به چنین چیزی کردند البته بد نیست که ما عاشق امام خود باشیم و با تمام وجود دلباخته امام باشیم اما عشق به امیر المومنین و سید الشهدا و ائمه اطهار (ع) با باقی علاقه مندی ها فرق می‌کند، چراکه در این نوع رابطه ما اول یک ماموریم که می‌خواهیم از امامان سخن بگوییم پس جایگاه او بسیار فراتر از ماست و جایگاه قدسی امام را باید در نظر بگیریم و بعد ذیل آن می‌توانیم عاشق آن امام هم باشیم.

وی گفت: شاعر برای سرودن شعر عاشورایی باید مدام به مقاتل و به شاعران گذشته مراجعه کند تا مدام مضامین تازه‌تر به سراغش بیاید و گستره‌ای از معارف و فضائل و روایات عاشورایی را در شعر منظوم کند اما بسیاری از شاعرا چون این جنس مطالعات را ندارند به یک سری مضامین عاطفی پیش پا افتاده بسنده می‌کنند و می‌گذرند ببینید چقدر از نوحه‌ها و اشعار عاشورایی مختص به این است که ما خطاب به سید الشهدا (ع) می‌گوییم اربعین ما را به کربلا برسان این بسیار خواسته خوب و بزرگی است اما اگر همه حرف ما با اباعبدالله این باشد ستمی بزرگ در حق معارف و فضائل امام حسین (ع) است چراکه معارف امام حسین و اصحاب و شهدای آن حضرت هرکدام به صورت مجزا ارزشمند هستند.

بعضاً دیده می‌شود که دوستان ما از شعر عاشورایی برای صادر کردن بیانیه‌های سیاسی استفاده می‌کنند. اساساً واقعه عاشورا یک واقعه سیاسی بوده و شاعر امروز هم نمی‌تواند بی‌تفاوت به جهان پیرامون خود باشد اما اگر فضائل عاشورا را به مسائل سیاسی تنزل دهیم ظلم به عاشوراست آسیب سیاست‌زدگی در شعر عاشورایی

حبیبی کسبی افزود: بحث سیاست‌زدگی نیز در شعر عاشورایی یکی دیگر از مشکلات است بعضاً دیده می‌شود که دوستان ما از شعر عاشورایی برای صادر کردن بیانیه‌های سیاسی استفاده می‌کنند. اساساً واقعه عاشورا یک واقعه سیاسی بوده و شاعر امروز هم نمی‌تواند بی‌تفاوت به جهان پیرامون خود باشد اما اگر فضائل عاشورا را به مسائل سیاسی تنزل دهیم ظلم به عاشوراست؛ حتماً شاعر عاشورایی باید نسبت به مسائل اطراف خود واکنش نشان دهد اما نباید شعر عاشورایی را تنزل داد و باید از واقعه عاشورا و رفتار سیاسی اجتماعی سید الشهدا و اصحابش شاعر سرمشق بگیرد و سر لوحه رفتار سیاسی آن را قرار دهد و اگر قرار است به شعری با موضوع سیاسی_اجتماعی بپردازد باید به شکلی باشد که موضوعات سیاسی و اجتماعی ذیل شعر عاشورایی باشد.

این شاعر آئینی گفت: مباحث ادبی نیز یکی از مسائل مهم مانند مسائل زبانی هستند چراکه تمام کلمات علاوه بر فرهنگ لغت نامه‌ای که دارند حجمی از معنا در طول تاریخ پشت آنها انباشته می‌شود لذا هیچ دو کلمه‌ای با هم مترادف نیستند این درباره همه کلمات هست؛ اما در شعر عاشورایی بعضاً دیده می‌شود از کلماتی استفاده می‌کنند که در شعر عرفانی معنای دیگری دارد و اساساً شعر عاشورایی را معنای دیگری می‌کند و شاعر مدح شبیه به سوءزن گفته است، نکته دیگر در این مسئله فاش گویی هاست، پرداختن به مرثیه ابا عبدالله نکته‌ای است که خود ائمه ما را به آن سفارش کردند اما متأسفانه شاعران به مسیر این فاش گویی می‌افتند و زمانی که می‌خواهند از امام حسین و اصحابشان بسرایند آنقدر به این مصائب می‌پردازند که سبب این می‌شوند که مخاطب کم کم به لحاظ عاطفی به این مراثیه فاش عادت کند و با اشعار پیشینیان که کمتر به آنها پرداخته شده است ارتباط برقرار نمی‌کند وسلیقه مخاطب عوض می‌شوند که آسیب جدی در روزگار ماست.