پردیسان آنلاین، گروه استان‌ها- مریم ساحلی: زنگ‌های خطر برای تالاب بین المللی انزلی از نیم قرن پیش تا کنون به صدا در آمده اما این زیست‌بوم ارزشمند همچنان در هزار توی مرگ گرفتار است و متأسفانه هیچ گام مؤثری در مسیر نجات آن برداشته نشده است.

نگاهی کوتاه به پیشینه احیای تالاب انزلی از برگزاری جلسات، نشست‌ها و تاکید بر اهمیت احیای تالاب در سال‌های گذشته نشان دارد ولی آنچه پیش روی ماست تالاب رو به نابودی است که در گذشته‌ای نه چندان دور دریای کوچک نامیده می‌شد. این روزها بسیاری از آنها که در همسایگی تالاب انزلی زندگی می‌کنند، صدای نفس‌های به شماره افتاده آن را می‌شنوند و هر روز از روشنای امید نجات تالاب در منظر نگاهشان کاسته می‌شود.

آنها شاهد بودند که در واپسین روزهای مرداد سال ۹۹ خبر تصویب و ابلاغ طرح جامع ۷ ساله احیای تالاب انزلی، با اعتباری بالغ بر دو هزار و ۵۵۸ میلیارد تومان تصویب و ابلاغ طرح جامع ۷ ساله احیای تالاب انزلی، با اعتباری بالغ بر دو هزار و ۵۵۸ میلیارد تومان منتشر شد. معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور اعلام کرد که با پیگیری‌های مستمر این وزارتخانه نهایتاً طرح جامع ۷ ساله احیا تالاب انزلی (۱۳۹۹- ۱۴۰۵) در سومین نشست ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور که در تاریخ ۱۵ تیرماه به ریاست معاون اول رئیس جمهوری برگزار شد، تصویب و به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ شد.

«بابک دین‌پرست» اظهار کرد: این طرح در پی حداقل سه مورد مکاتبه مستقیم وزیر کشور با معاون اول رئیس جمهوری و رئیس ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور، صدور سه دستور ویژه از سوی جهانگیری در این خصوص خطاب به معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، هماهنگی‌های مناسب بین بخشی سازمان حفاظت محیط زیست و اقدامات میدانی دستگاه‌های ذیربط در سطح استان گیلان تصویب شده است.

وی با بیان اینکه اعتبار مورد نیاز برای اجرای طرح جامع تالاب انزلی دو هزار و ۵۵۸ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است، گفت: طبق مصوبه مذکور دستگاه‌های اجرایی ذیربط مکلف هستند منابع اعتباری لازم برای اجرای پروژه‌های مصوب را با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه کشور در بودجه سنواتی خود پیش‌بینی کنند.

ضرورت کد دار شدن بودجه طرح جامع احیای تالاب انزلی

و اما دیماه سال گذشته مدیرکل محیط زیست گیلان اظهار کرد: عدم تعیین ردیف اختصاصی برای بودجه دو هزار و ۵۵۸ میلیارد تومانی احیای تالاب انزلی سبب می‌شود دستگاه‌های مسئول به وظایف خود عمل نکنند.

ساسان کفایی یادآور شد: دو هزار و ۵۵۸ میلیارد تومان بودجه طی یک برنامه هفت ساله برای احیای تالاب انزلی پیشنهاد شد و برای این منظور بیش از ۴۰ دستگاه در این خصوص دارای تکلیف هستند.

وی همچنین گفت: دو هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان از مبلغ مذکور مربوط به تصحیح سیستم تصفیه فاضلاب رشت، انزلی و صومعه سرا است و تا زمانی که موضوع فاضلاب ساماندهی نشده و رسوبات وارد تالاب شوند نمی‌توانیم به نتیجه مطلوبی برسیم.

کفایی با بیان اینکه نظارت بر نحوه هزینه‌کرد بودجه مذکور بر عهده محیط زیست است، تصریح کرد: برای این بودجه یک پروپوزال تعریف شده و وظیفه هر سازمان نیز مشخص است و مجمع نمایندگان استان باید برای این بودجه ردیف مشخص کنند تا با تغییر دولت، مشکلی در خصوص آن پیش نیاید.

مدیر کل محیط زیست گیلان همچنین از موضوع در پیش بودن تغییر دولت یاد کرد. واقعیت این است که چگونگی نگرش و عملکرد دولت‌ها نسبت به موضوع حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی نقشی اساسی در کاهش آسیب‌ها و رفع مشکلات می‌تواند به دنبال داشته باشد. در پیش گرفتن مسیری درست در این عرصه انتظار چندان بزرگی نیست که مردم از مسئولان دارد. انتظاری که متأسفانه تا کنون برآورده نشده و وضعیت اسفبار تالاب انزلی گواه روشن این مسئله در گیلان است. تالابی که در واپسین ماه‌های سال گذشته موضوع سند خوردنش موجب بهت و حیرت فعالان محیط زیست شد.

هشدارهای ۵۰ ساله و گام‌های ناکارآمد

تاکید بر در معرض خطر بودن تالاب انزلی و اهمیت توجه به آن موضوعی تازه نیست. مسئول کمیسیون محیط زیست طرفداران توسعه بندرانزلی در گفتگو با خبرنگار پردیسان آنلاین اظهار کرد: اگر بخواهیم به لحاظ تاریخی به موضوع نگرانی آسیب‌های وارده به تالاب‌ها بپردازیم می‌توان گفت که کنوانسیون رامسر در واقع آغاز این ماجرا بوده و تلاش آقای «اسکندر فیروز» رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست ایران و نقش پر رنگ کشور ایران در این کنوانسیون نشان از آن دارد که شروع نگرانی‌ها در خصوص تالاب‌های ایران و از جمله تالاب انزلی به آن زمان یعنی سال ۱۳۴۹ بر می‌گردد که بر استفاده خردمندانه از تالاب‌ها تاکید شد.

محمد کهنسال ادامه داد: در گزارش مطالعاتی برادران کیمبال که مربوط به سال میلادی ۱۹۷۴ یعنی حدود سال ۱۳۵۳ خورشیدی است هم محیط تالاب اصطلاحاً «یوتروف» اعلام شده یعنی به دلیل وجود مواد آلی بیش از ظرفیت روند مردابی شدن رخ داده بود و به همین دلیل در این گزارش بر لزوم توجه به تراکم جمعیت که تولید کننده بار آلودگی هستند در اطراف تالاب تاکید شد.

وی افزود: به نظر می‌رسد اولین هشدارها و نگرانی‌ها قدمتی پنجاه ساله دارند اولین هشدار و نگرانی‌ها در مورد نابودی تدریجی تالاب انزلی قدمتی پنجاه ساله دارند اما ما اعم از مردم و مسئولان توجه لازم به این هشدارها نکرده و نه تنها گامی در جهت کاهش بار آلودگی برنداشته ایم بلکه بر آن افزوده و با رفتارهای غیر پایدار خود آسیب‌های دیگری نیز بر جان بی جان تالاب اضافه کرده‌ایم.

محمد کهنسال افزود: تالاب انزلی در سال ۱۹۹۳ میلادی یعنی ۱۸ سال پس از تشکیل کنوانسیون رامسر در فهرست معروف به مونترو که فهرست تالاب‌های در معرض خطر نابودی است، قرار گرفت و در دهه ۷۰ خورشیدی مطالعاتی توسط تیم آمایش سرزمین دانشگاه گیلان آغاز شد که البته نتایج عملیاتی چندانی نداشت و سپس در سال ۲۰۰۳ میلادی آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن معروف به «جایکا» فعالیت خود را در جهت کمک به ایران برای حفظ و احیای تالاب انزلی آغاز کرد.

وی با بیان اینکه در سال ۹۴ آئین نامه‌ای با عنوان «آئین نامه نحوه حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور» جهت اجرا به وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شد که البته آن هم حاصل چندانی برای تالاب انزلی در پی نداشت، اضافه کرد: از سوی دیگر در اردیبهشت سال ۹۶ مجلس قانونی را با عنوان «قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور» تصویب کرد که در تبصره بند یک آن تهیه «آئین نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها» ظرف مدت شش ماه به عنوان تکلیف هیأت وزیران دیده شده بود. با همه این توضیحات در بهمن سال ۹۷ آئین نامه مذکور تهیه و ابلاغ شد که مطابق آن «ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور» با ریاست معاون اول رئیس جمهور، وظیفه اجرای قانون فوق را بر عهده دارد.

کهنسال در ادامه با اشاره به اینکه در صورت مراجعه به پرتال سازمان حفاظت محیط زیست و بخش مربوط به این ستاد ملاحظه می‌شود که سومین نشست این ستاد در تیر ماه سال گذشته برگزار و با توجه به اینکه خبر دیگری انعکاس نیافته به نظر می‌رسد که نشست دیگری برگزار نشده است، افزود: به عبارتی با گذشت بیش از دو سال از زمان تهیه آئین نامه و گذشت نزدیک به چهار سال از زمان تصویب قانون، حاصل کار این ستاد سه نشست بوده و البته مصوباتی که بررسی و نقد آنها فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد.

عدم تحقق مدیریت یکپارچه

وی به برخی مصوبات این نشست‌ها اشاره و با بیان اینکه در بند «ث» مصوبه مربوط به آخرین نشست آمده است که «سازمان حفاظت محیط زیست مسئول نظارت بر اجرای این مصوبات بوده و مکلف است گزارش عملکرد دستگاه‌ها را سالانه به ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور ارائه نماید.»، ادامه داد: از طرفی پروژه‌های مصوب برای تالاب انزلی قرار است در بازه زمانی بین سال ۹۹ تا ۱۴۰۵ اجرا شوند یعنی اگر سال گذشته را نیز در نظر بگیریم بازه ای هفت ساله برای آن در نظر گرفته شده و سوال این است آیا در کشوری که عموم پروژه‌ها با تأخیر و گاه تأخیر چند برابری مواجه است، بازه یک ساله برای ارائه گزارش از یک اکوسیستم در حال مرگ بازه مناسبی است؟

این فعال محیط زیست در ادامه با اشاره به اینکه در مطالعات جایکا بر ضرورت مدیریت یکپارچه تالاب‌ها تاکید شده اما به نظر می‌رسد این مدیریت یکپارچه به دلایلی با تشکیل این ستادها و ما به ازای استانی آنها تحقق نمی‌یابد، اضافه کرد: بخشی نگری ادارات و سازمان‌های مختلف عضو ستاد و عدم اولویت تالاب‌ها با توجه به وظایف متعدد ادارات و سازمان‌ها دو علت مهم عدم تحقق این مدیریت یکپارچه است.

وی همچنین به موضوع صدور سند تالاب انزلی به نام وزارت نیرو اشاره و با بیان اینکه این موضوع اعتراض مردم، سازمان‌های مردم نهاد و حتی سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نیز به دنبال داشته است، افزود: این موضوع جدیدترین و آخرین نمونه از ناهماهنگی و گواه بر عدم موفقیت این ستادها است.

کهنسال با اشاره به اینکه در واقع چنین ستادی در خصوص تالاب‌هایی که در معرض خطر نیستند و می‌توان بدون شتاب برای حفظ و نگهداری خردمندانه آنها برنامه ریزی کرد، شاید پاسخگو باشد، ادامه داد: این روند در خصوص تالاب‌ها با وضعیت بحرانی همانند تالاب انزلی قطعاً نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت.

دامنه اختلاف نظرها / ‏ برای نجات تالاب چه باید کرد؟

کهنسال با اشاره به اینکه نبود هماهنگی‌های لازم در مسیر احیای تالاب انزلی در سال‌های اخیر گسترش یافته است، گفت: متأسفانه جدی نگرفتن موضوع تالاب انزلی توسط مسئولان و عدم انجام یک مطالعه جامع و در دسترس نبودن اطلاعات و داده‌های کافی از وضعیت تالاب، در میان کنشگران و متخصصان امر نیز اختلاف نظرهای شدیدی ایجاد کرده است.

وی با بیان اینکه صرف نظر از پروژه‌های مسئله داری مانند بایوجمی که اختلاف نظر در آن به بالاترین حد ممکن رسید، ادامه داد: برخی از کارشناسان لایروبی را بهترین راهکار برای احیای تالاب و عده‌ای دیگر نیز با آن مخالفند در این میان اما عده‌ای موج شکن‌های جدید را بزرگترین عامل وضع فعلی تالاب دانسته و در مقابل افرادی موج شکن‌ها را فاقد تأثیر منفی می‌دانند.

شواهد به روشنی حاکی از این است که تا کنون گامی مؤثر و چشمگیر در عرصه احیای تالاب انزلی برداشته نشده و این مهم نیازمند عزمی جدی و تحول در نگرش و عملکرد متولیان ذی‌ربط است. بی تردید مسئله تالاب بین المللی انزلی موضوعی ملی و نیازمند توجه ویژه مسئولان کشوری است.

کهنسال در ادامه در باره راهکاری که می‌تواند در نجات تالاب مؤثر باشد نیز بیان کرد: به نظر می‌رسد تا موضوع تالاب انزلی نزد مسئولان یک بحران مهم ملی تلقی نشود امیدی به اصلاح این روند نیست؛ به لحاظ ساختاری نیز باید به این مدیریت یکپارچه قید تمام وقت را نیز اضافه کرد و در واقع ساختاری هر چند موقت متشکل از متخصصین دلسوز به صورت تمام وقت پیگیر انجام پروژه‌های مرتبط با حوزه تالاب اعم از پروژه‌های پایشی، مطالعاتی و اجرایی باشند. به نظر می‌رسد مطابق قوانین کشور ایجاد چنین ساختاری توسط بالاترین مقام اجرایی کشور امکان پذیر است.

برنامه‌های احیای تالاب تنها در حد مصاحبه و نظر کارشناسان باقیمانده است

اما مسئول کمیسیون محیط زیست یکی از سازمان مردم نهاد نیز در این باره به خبرنگار پردیسان آنلاین گفت: بارها در مصاحبه‌ها و نظرات کارشناسان گفته شده که دو مسیر کوتاه مدت و دراز مدت برای احیای تالاب پیش رو داریم.

محمد لاهوری با اشاره به اینکه در حال حاضر سریع‌ترین و محتمل‌ترین راه حل، کاهش بار آلودگی با تکمیل و راه اندازی تصفیه خانه‌ها شهرهای اطراف است، افزود: کاهش ورودی مواد آلی و آلودگی به تالاب کمک می‌کند تا مسیر خود پالایی را آسان‌تر طی کند.

وی رسوب برداری حوضچه بندر و مسیرهای مهم آبی تالاب را نیز برای حرکت آب در تالاب مهم و تأثیرگذار برشمرد و ادامه داد: البته یکی از نکات مهم این است که رسوب برداری مسیرهای آبی داخل تالاب باید به صورت کارشناسی، نه به شکلی که امروز انجام شود. زیرا باز کردن مسیر آب بدون در نظر گرفتن چرخه هیدروگرافی تالاب، باعث خواهد شد تا آب وارده به تالاب به جای آنکه در عرصه گسترش یافته و تالاب را سیراب نماید، در یک مسیر باز از آن خارج شده و به دریا ریخته شود.

لاهوری با اشاره به اینکه اسکله تی داخل بندر بدون شک یکی از مواردی است که به عنوان رسوب گیر عمل کرده و اگر امروز شاهد خشک شدن بخشی از حوضچه و خروجی تالاب هستیم، یکی از دلایل عمده آن وجود همین اسکله است، اضافه کرد: برای تأثیر دراز مدت در احیای تالاب باید نگاهی فرا منطقه‌ای داشته باشیم. آبی که از بالادست به سمت تالاب سرازیر می‌شود، علاوه بر آلودگی‌های انسانی به دلیل تخریب جنگل، حاوی مقادیر عظیمی از رسوبات است که نتیجه آن ورود غیر قابل کنترل رسوبات فیزیکی به تالاب و خشک شدن تدریجی آن است.

وی با بیان اینکه به نقش تالاب در استان توجه نشده است، افزود: همه استان به ویژه شهرهای حاشیه تالاب و حتی رشت از تالاب متأثر هستند و خشک شدن تالاب بین المللی انزلی، تأثیری منفی و مخرب بر همه استان خواهد داشت.

تالاب بین المللی انزلی از ۵۰ سال پیش تا به امروز چشم انتظار نوش دارویی برای نجات است اما متأسفانه تا کنون گامی مؤثر و کارآمد در مسیر احیای این تالاب رو به مرگ برداشته نشده است. باید دیده که تصویب طرح جامع احیای تالاب انزلی اجرایی می‌شود یا اینکه تنها در حد یک مصوبه باقی خواهد ماند.