به گزارش پردیسان آنلاین، خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند اجزای طبیعت است و نقش اساسی در حیات انسان از نظر سهم مؤثر در امنیت غذایی، تأمین آب سالم، تنظیم هوا و سایر کارکردهای زیست‌محیطی ایفا می‌کند که بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نیست و توسعه پایدار هیچ کشوری بدون توجه به منابع خاک، دست‌یافتنی نخواهد بود، چرا که به گزارش فائو بیش از ۹۵ درصد غذای انسان‌ها مستقیم یا غیرمستقیم به خاک وابسته است.
اهمیت این عنصر حیاتی که آینده بقای انسان‌ها به آن وابسته است تا اندازه‌ای ارزشمند است که باستان‌شناسان برای جستجوی هر تمدنی ابتدا قدمت خاک سرزمین را بررسی می‌کنند، اما امروزه بهره‌برداری بی‌رویه از منابع خاک و توسعه اراضی به دنبال شوری خاک، زنگ خطر جدی نابودی این مؤلفه زیستی را در دنیا به صدا درآورده است.
لازم است بدانیم که نمک‌ها به طور طبیعی در خاک وجود دارند و از اکوسیستم‌های غنی خاک حمایت می‌کنند، اما تخریب خاک زمانی رخ می‌دهد که نمک اضافی، شوری و غرقاب شدن خاک در پی وقوع خشکسالی‌های متوالی، کمبود منابع آبی، فعالیت‌های انسانی به ویژه آبیاری نامناسب، استفاده از مواد اصلاح کننده خاک، بهره‌مندی بیش از حد مجاز سموم و کودهای شیمیایی و بهره‌وری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، تأثیرات منفی و بازدارنده زیادی بر رشد گیاهان، عدم تعادل عناصر غذایی، تنوع زیستی کم، محدودیت آب در دسترس و کاهش کیفیت آب، کاهش بهره‌وری در کشاورزی و افزایش فرسایش خاک دارد و اکوسیستم را تهدید می‌کنند.
طبق تحقیقات علمی گزارش شده در سطح جهانی، خاک‌های متأثر از نمک در همه قاره‌ها و تقریباً در تمام شرایط آب‌وهوایی وجود دارند، اما بیش از دو سوم در مناطق خشک و نیمه خشک هستند. برخی از مناطقی که بیشتر تحت تأثیر قرار گرفته‌اند در آسیای مرکزی، خاورمیانه، آمریکای جنوبی، شمال آفریقا و اقیانوس آرام قرار دارند.
بر اساس داده‌های محققان، حدود ۵۰ درصد خاک جهان به دلیل شوری تا سال ۲۰۵۰ تحت تأثیر قرار خواهد گرفت، چرا که بر اساس پیش‌بینی‌ها شوری خاک سالانه ۱.۵ میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی را از تولید خارج می‌کند و از دست دادن سالانه بهره‌وری کشاورزی حدود ۳۱ میلیون دلار برآورد می‌شود، تقریباً ۸.۷ درصد از کره زمین در طبقه‌بندی خاک‌های متأثر از نمک قرار دارد و این خاک‌ها کمتر به عنوان محافظ در برابر آلاینده عمل می‌کنند.
آن‌گونه که صفدر نیازی شهرکی معاون آب و خاک وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به اهمیت خاک در امنیت غذایی و تأثیر آلودگی خاک بر محیط زیست اظهار کرده است: مطابق گزارش اخیر حدود ۱۰.۵ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور دارای درجات مختلف شوری است در حالی که در دهه ۷۰ خورشیدی، ۶ و نیم میلیون هکتار از اراضی درگیر شوری خاک بود که به جز کاهش منابع آبی، کودها هم در شوری خاک مؤثر است، لذا باید توجه داشت که سطح آب‌های زیرزمینی افت پیدا کرده و همین دلیل آب چاه‌ها نیز شور شده است که برای رفع آن، طرح آبشویی انجام می‌شود.
بی‌گمان به گفته محققان نبود مدیریت درست آب آبیاری، کیفیت پایین آب، شور بودن آب آبیاری و سیستم‌های زهکشی نامناسب از عوامل اصلی شور شدن خاک‌ها به حساب می‌آیند، اما سرمایه‌گذاری برای کسب دانش کافی در مورد وضعیت خاک‌های متأثر از شوری در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، گسترش و توسعه سیاست‌ها و رعایت اصول مدیریت پایدار خاک بر مبنای شواهد علمی با هدف افزایش آگاهی اهمیت حفظ اکوسیستم‌های سالم برای تأمین رفاه انسان از طریق پرداختن به چالش‌های رو به رشد در مدیریت خاک، مبارزه با شور شدن خاک، افزایش بهره‌وری خاک و تشویق جوامع به بهبود سلامت خاک از مهمترین راهکارهای پیشنهادی است، در همین راستا با تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: شوری خاک چیست؟ چطور یک خاک شور می‌شود؟
فتحی: شوری خاک یک واژه خاک‌شناسی است که به خاک‌هایی با ویژگی‌های قلیایی بازمی‌گردد و به واسطه نمک‌های متعدد در شرایط خاص خاک غلظت آنها افزایش پیدا می‌کند، به طوری که مطابق بررسی‌ها چنانچه غلظت نمک خاک از میزان مشخص فراتر برود، تنوع رشد گیاهان و قابلیت کشت محصولات کشاورزی وابسته به زنجیره غذایی انسان دستخوش تغییرات مختلف خواهد شد.
بنابراین با چنین تعاریف باید بگویم بر اساس شرایط زمین‌شناسی حاکم بر کشور در بسیاری از مناطق، خاک شور و قلیایی یا خاک‌های فوق قلیایی وجود دارد که غلظت نمک‌های موجود در آنها بسیار بالاتر از میزان معمول تعیین شده است، البته بخشی از خاک‌ها به صورت فرایندهای طبیعی حاصل از موقعیت زمین شناسی حاکم بر مناطق مختلف به ویژه نواحی فلات مرکزی در حد بالایی از شوری خاک برخوردار است که کشت و برداشت محصولات کشاورزی در آن امکان‌پذیر نیست، چرا که این نقاط مطابق نقشه‌ها و مستندات قابل مطالعات به عنوان خاک‌های قلیایی شناخته می‌شود.
پردیسان آنلاین: در طول تاریخ فعالیت‌های انسان چگونه بر افزایش شوری خاک تأثیرگذار بوده است؟
فتحی: بی‌گمان مهمترین یا تاریخی‌ترین رویدادی که به دلیل فعالیت‌های انسانی سبب افزایش شوری خاک و فرایند نامناسب شرایط کشت و برداشت محصولات غذایی شده است، تمدن سومریان باشد، چرا که با کشف کشاورزی توسط بشر و شکل‌گیری تمدن‌ها، این مدنیت با استقرار در رودخانه‌های دجله و فرات طی توسعه کشاورزی، به تدریج کانال‌هایی در اطراف رودخانه‌ها ایجاد کردند که با انحراف آب در کانال‌ها، روند شوری خاک افزایش پیدا کرد، به طوری که با نبود اطلاعات و تجربیات لازم از خاک‌های شور، کشت غلات با مشکلاتی روبه‌رو شد.
پردیسان آنلاین: تبخیر آب رودخانه‌ها تا چه میزان بر روند افزایش شوری خاک تأثیرگذار خواهد بود؟
فتحی: تبخیر آب‌ها یکی از عوامل افزایش شوری خاک است، درواقع دست‌کاری و دخالت‌های انسان در خاک‌ها بیش از هر مسئله‌ای بر روند خاک شور دخیل است، برای مثال با دخالت بشر اراضی محصولات جو و گندم کشاورزی تمدن سومریان با افزایش به تدریج شوری خاک، نه تنها میزان تولید محصول مناسب به ازای هر هکتار هر ساله را از دست داد، بلکه طی خشکسالی‌های متعدد این مدنیت نابود شد، بنابراین در طول تاریخ این نخستین رویداد و اتفاق ناگواری بوده که بشر به دست خود ایجاد کرده است.
پردیسان آنلاین: سطح حاصلخیزی و ماده آلی خاک کشاورزی در کدام مناطق کشور با دخالت‌های بشر سبب افزایش شوری خاک شده است؟
فتحی: بر اساس مستندات موجود به طور طبیعی حاصلخیزترین اراضی کشور، موقعیت جلگه خوزستان در مجاور رودخانه‌های پرآب همچون کرخه، دز و کارون است که به واسطه برخورداری از منابع آبی مناسب طی قرون گذشته دارای خاک‌های بسیار حاصلخیز بوده، اما به دلایل دخالت‌های بشر، شوری خاک سبب افت کیفیت خاک، تخریب بافت و ساختمان خاک و خسارت جبران‌ناپذیر به تنوع زیستی قابل پذیرنده خاک شده است.
برای نمونه ایجاد و توسعه کشت صنعت نیشکر در استان خوزستان به ویژه طی بازه زمانی ۱۷ ساله در اراضی میان رودخانه کارون و کرخه در مناطق اطراف اهواز، شوش، دزفول، اندیمشک، ایذه، هویزه و سوسنگرد، سبب از بین رفتن حاصلخیزی مطلوب خاک در این مناطق شده است، چرا که از منظر کارشناسان کشاورزی هر نوع خاک وقتی طی چندین سال متوالی، تنها زیرکشت یک محصول خاص قرار گیرد، پس از سال‌ها میزان تولید محصولات در آن خاک کاهش پیدا می‌کند، زیرا مواد معدنی و مورد نیاز خاک با روند کاهشی روبه‌رو خواهد شد.
پردیسان آنلاین: مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات چه تأثیرات نامطلوبی بر خاک می‌گذارد؟
پردیسان آنلاین: بهره‌وری از انواع کودهای شیمیایی و دفع آفات طی استفاده بی‌رویه تأثیر بسیار جبران‌ناپذیری بر تولید محصولات کشاورزی خواهد داشت، به عنوان مثال در دو دهه متوالی کشت و برداشت نیشکر در جلگه خوزستان و مناطق اطراف آن به طوری تقریبی ۱۵۰ هزار هکتار از بهترین اراضی خاک‌های حاصلخیز و با کیفیت این نواحی با استفاده از کودهای شیمایی به ویژه آمونیوم نیترات و فسفات با عناصر سنگین نیکل، وانادیم و کاتیون‌ها به شدت آلوده شده است.
بر اساس گزارش‌ها و مستندات، واحدهای کشت و صنعت نیشکر خوزستان در فصل کاشت محصول بیش از ظرفیت مجاز و برد قابل تحمل خاک، اقدام به مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات می‌کنند که این غلظت مواد منجر به افزایش شوری خاک می‌شود، بنابراین با نفوذ انواع نمک در خاک‌های حاصلخیز این مناطق، شرکت‌های کشت و صنعت پس از فصل برداشت نیشکر ناچار هستند با مصارف بی‌رویه آب شیرین از رودخانه‌های استان تمام مزارع زیرکشت نیشکر را خاک‌شویی کنند، درواقع خاک را با آب شیرین، زهکشی و غرقاب کرده که این امر سبب رشد افسارگیسخته اراضی و مقادیر بسیاری از زهاب‌های کشاورزی خواهد شد، به طوری که مطابق برآوردها سالیانه یک میلیارد مترمکعب زهاب‌های کشت و صنعت نیشکر از اراضی زیرکشت آزاد می‌شود.
مطالعات حاکی از این است که بخشی از زهاب‌های حاصل آبیاری زمین‌های زیرکشت و بخش دیگر مرتبط به خاک‌شویی است. البته خاک‌شویی برای خروج املاح و نمک‌های ایجاد شده در خاک، کاهش شوری خاک و آماده‌سازی خاک برای تزریق مجدد کود و سموم به منظور کشت جدید نیشکر اجرایی می‌شود، اما این عملیات خاک‌شویی و غرقابی خاک‌ها توسط آب‌های شیرین و تخلیه زهاب‌ها به رودخانه‌ها طی دو دهه اخیر سبب افت زیاد کیفیت آب رودخانه‌های دز و کارون شده است.
نکته مهم این است که با وجود اخطار و تذکرات دستگاه‌های زیربط به این شرکت‌ها، اقدامات آنها بدون هیچ‌گونه پاسخگویی به مصارف بی‌رویه منابع آبی و کودهای شیمیایی و تولید زهاب‌های کشاورزی نیشکر با لابی‌گری انجام می‌شود.
پردیسان آنلاین: تأثیر شوری خاک بر آب‌های زیرزمینی تا چه میزان است؟
فتحی: یکی از بی‌نظیرترین آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی در استان خوزستان و دشت شوش، اندیمشک و دزفول قرار دارد، چرا که بر اساس مستندات ضریب آبدهی ویژه آبخوان دشت شوش بالاترین ضریب آبدهی تمام آبخوان‌های کشور است و به دلیل ضریب بالاتر یکی از رکوردها را در دنیا داراست، به طوری که عمق این آب‌های زیرزمینی در جلگه خوزستان و دشت شوش از سطح زمین کمتر از سه متر هم می‌رسد، اما طی دهه‌های اخیر با احداث زهکش‌های عمیق در اراضی زیرکشت نیشکر و تماس با آب‌های زیرزمینی، به طوری تقریبی تمام دشت‌های اطراف شوش، دزفول و اندیمشک به انواع اثرات فعالیت کشاورزی کشت و صنعت نیشکر به ویژه عنصر نیترات آلوده شده است.
بررسی‌های نشان می‌دهد مطابق با مطالعات و اندازه‌گیرهای دقیق، میزان نیترات موجود در آب‌های زیرزمینی این دشت‌ها نزدیک به ۲۰۰ میلی‌گرم تا ۴۰۰ میلی‌گرم بر لیتر برآورد شده است، بنابراین بر اساس آمارهای موجود غلظت بالای نیترات در آب‌های زیرزمینی در این مناطق، یک هشدار بسیار جدی است، البته این نکته حائز اهمیت است که جلوگیری از آلودگی آب‌های زیرزمینی با انواع روش‌ها علمی قبل از آلایندگی قابل برطرف شدن است، اما با روند درگیری رفع این آغشتگی زمان‌بر، پرهزینه و چالش‌انگیز خواهد بود.
پردیسان آنلاین: امروزه جایگاه فناوری صحیح و پایدار در روند شوری خاک تأثیرگذار است؟
فتحی: امروزه فناوری‌ها و دانش بشر تا حدی توسعه یافته است که بتواند نسبت به شوری زدایی خاک اقدام و شرایط خاک را به موقعیت مناسب کشت و برداشت محصولات کشاورزی تبدیل کند.
در نهایت شوری خاک یک مشکل عمده در تولید محصولات زراعی در سراسر جهان بوده که تغییر اقلیم، خشکسالی و عدم مدیریت صحیح منابع از مهمترین علل شوری خاک است و این معضل منجر به اثرات نامطلوب اقتصادی و اجتماعی به ویژه کاهش تولید، کاهش بازگشت سرمایه کشاورزان و مهاجرت به شهرها، اثرات زیست محیطی نظیر تخریب اکوسیستم، افت رشد و پوشش گیاهی، تخریب خاک، پدیده گردوغبار و به خطر افتادن امنیت غذایی شده است که می‌توان با بهینه‌سازی شرایط آبرسانی، الگوی کشت مشخص، بهبود کانال‌های آبیاری، توسعه مکانیزاسیون، کاهش زیست توده یا ضایعات محصولات کشاورزی، استفاده از کودهایی با شوری پایین و تلاش در جهت تفکیک و تشخیص علت و معلول در حوزه زیست محیطی برای افزایش بهره‌وری خاک گام‌های تأثیرگذاری برداشته شود.
