روزهایی که همه‌گیری ویروس کووید-۱۹، باعث تعطیلی همه اصناف و ادارات کشور شد، کتابفروشان و ناشران آسیب جدی‌تری را تجربه کردند. روزهایی که اوج فروش و یکی از بهترین بازه‌های زمانی برای بازگشت سرمایه به کتابفروشان به شمار می‌رفت، آن‌ها را به لبه ورشکستگی کشید، از سوی دیگر با لغو نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که قرار بود در روزهای پایانی فروردین برگزار شود، این آسیب‌ها به اوج رسید.

بسیاری کتابفروشان ضرر خود را بیش از ۷۰ درصد دانستند و در روزهای اخیر در کشور، نزدیک به ۱۰ کتابفروشی، امکان ادامه کار را از دست دادند و فروشگاه خود را بستند، نبود آمار دقیق فروش کتاب باز هم یکی دیگر از ارکان این خسارت است؛ اما با توجه به نامه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به هیئت دولت درباره خسارت‌های اهالی فرهنگ در روزهای همه‌گیری،  برآوردها و گمانه‌زنی‌ها، ارقام بزرگی مطرح می‌شود که در صورت نبود اقدام‌های حمایتی، آینده صنف کتاب و صنعت نشر را تاریک نشان می‌دهد. این موضوعات باعث شد با رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران گفت‌وگو بپردازیم و چند و چون موضوع را از او جویا شویم.

این گفت‌وگوی در دو بخش تنظیم شده است که ادامه آن  فردا (یک‌شنبه) در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.

هومان حسن‌پور در گفت‌وگو با خبرنگار پردیسان نوین گفت: اتحادیه در حوزه آسیب‌هایی کرونا به ناشران و کتابفروشان در چند حوزه عمل کرده است. سعی کردیم برآوردی از اتفاقاتی که می‌افتد و پیش بینی برای آینده داشته باشیم. ناشران، کتابفروشان و موزعان، هر سه حوزه اصلی کتاب درگیر بودند و در این میان نظر اعضای صنف را هم به روش‌های مختلف می‌پرسیدیم که جمع بندی بهتری داشته باشیم. محدودیت هایی هم در برگزاری جلسات داشتیم چون نمی توانستیم جلسات عمومی برگزار کنیم.

وی افزود: ​ترجیح می‌دهم در رسانه با عدد و رقم بازی نکنم، چون خطر بزرگی دارد، اگر اعداد را با وسواس و در جای خود خرج نکنیم، باعث می‌شود حساسیت از بین برود. اعلام اعداد و ارقام و بزرگ شدن موضوع باعث می‌شود شنوندگان و مدیران نسبت به موضوعی که می‌شنوند حساسیت کمتری داشته باشند. اتاق اصناف باید در زمینه مشکلات مالی صحبت کند و وظیفه در نظر گرفتن آمار و اعلام آن به عهده اتاق اصناف تهران است. دولت هم این جزئیات را می‌دانند از اتاق اصناف جواب می‌خواهد، ملاک و معیار دولت برای این موضوعات، آماری است که صنوف ارائه می‌کنند.

حسن‌پور گفت: ارزیابی خسارت‌ها، استانداردی دارد که از سویی با اقتصاد کشور و از سویی با مسائل بخش خصوصی هماهنگی پیدا می‌کند. سخن گفتن درباره موضوعی که نیاز به تحقیق و بررسی دارد در رسانه‌ها جایز نیست

همه نقدینگی بازار کتاب، به خاطر نمایشگاه استفاده شد

حسن پور با توضیح شرایط فعلی ناشران کتابفروشان و موزعان تهران گفت: ناشران شاید چیزی نزدیک به دو پنجم از ورودی و خروجی خود را سالانه، به روزهای منتهی به نمایشگاه معطوف می‌کنند، امسال با پیش‌بینی‌ها گفته می‌شد همکاران لیتوگرافی، از بیست و ششم اسفند کار خود را تعطیل می‌کنند و پانزدهم فروردین سر کار خود باز می گردند، ناشران برای این‌که به این تعطیلی نخورند مجبور شدندکار خود را زودتر آغاز و قسمت عمده کتاب‌ها را تولید و همه منابع نقدی خود را استفاده کردند و حتی تعهدات اسنادی مثل چک به دیگران دادند.

از مولف و مترجم تا چاپخانه و لیتوگراف و همه نهادهایی که با ناشران داد و ستد مالی دارند، فکر می‌کردند بیست و ششم فروردین نمایشگاه آغاز می‌شود، سرمایه‌ها برمی‌گردد و چک‌هایی که داده‌اند پرداخت خواهد شد. با آغاز کرونا شرایط در کشور تغییر کرد شاید مردم تا دوره‌ای از خانه بیرون می‌آمدند و در شهر بودند اما عملاً کتابفروشی‌ها کتابی نمی‌فروختند، فشار روانی سنگینی بود که مردم عجله داشتند به خانه برگردند.

حسن‌پور گفت: اینجا بحث دوم به وجود می‌آید؛ حجم بزرگ تولید در انبار ناشران داریم، حجم گسترده تعهدات برای ماه‌های آتی، نبود وجوه نقد که برای تولید کتاب استفاده شده است. از سوی دیگر پیش از آن‌که همه‌گیری کرونا آغاز شود، کتاب‌فروشان به دلیل پایان سال خریدهای زیادی داشتند، مثلاً کتابفروشان دانشگاهی با در نظر گرفتن آغاز ترم جدید دانشگاه‌ها و معرفی کتاب توسط استادان و از سوی دیگر تعطیلات نوروز، در اسفندماه فروش قابل توجهی دارند. در حوزه کودک بحث عید و عیدی را داریم، در حوزه عمومی هم با توجه به فراغت بال مردم فرصت مطالعه بیشتر است و کتاب‌های ادبی و داستانی فروخته می‌شود.

وی افزود: در بخش هنر نیز فاجعه دیگری روی داد، کسانی که پوستر و کارت پستال و سررسید و سالنامه چاپ کرده بودند، کارشان در اسفند دیده می‌شد و اوج فروش‌شان بود، کتابفروشان همه این محصولات را خریده بودند و در کتابفروشی گذاشته بودند، ناگهان فروش‌شان متوقف و مشکلات کتابفروشان از اینجا آغاز می‌شود.

دومینوی تخریب، چرخه تولید کتاب را نابود می‌کند

حسن‌پور اظهار داشت: اعلام شروع بیماری از ابتدای اسفند بود که تا بیست و پنجم اسفند وضعیت حاد شد و چک‌های کتابفروشان برگشت خورد، چون پیش‌بینی کرده بودند درآمدی خواهند داشت و بر اساس آن بدهی‌های خود را تسویه می کنند.

وی آغاز مشکلات جدید را در وصول نشدن چک‌ها دانست و گفت: مشکل سوم از اینجا آغاز شد، چک‌های کتابفروشان دست موزعان است. آن‌ها نیروی کار زیادی دارند و معمولاً در اسفند باید تسویه حساب زیادی انجام بدهند و آن‌ها نیز بر اساس چک‌هایی که دریافت کرده‌اند، به ناشران چک دادند یا چک‌ها را خرج کردند و در نتیجه وقتی چک کتابفروش برگشت می‌خورد، چک موزع هم برگشت می‌خورد و در نهایت ناشر سرمایه‌ای که فکر می‌کند به چرخه تولید برمی‌گردد را از دست می‌دهد، حتی چک ناشر به صحافی و لیتوگرافی داده بود هم، وصول نمی‌شود. شما دومینوی تخریب را می‌بینید که چرخه گردش سرمایه در بازار کتاب را به هم می‌ریزد.

حسن‌پور اعلام کرد: اگر این ماجرا همین امروز تمام شود و تا تابستان ادامه پیدا نکند، باز هم ضرر بسیاری به همه اصناف مرتبط با کتاب خورده است. بخش عظیمی از چک‌ها نیز در فروردین برگشت خورده است، بسیاری از کتابفروشان پرداخت بدهی‌های معوق خود را تا ۴ ماه عقب انداخته‌اند، همه بخش‌های تولید، توزیع و  فروش کتاب این درد را می‌شناسند. ناگوارترین بخش قضیه اینجاست که بسیاری از ناشران و کتابفروشان و موزعان در اسفند نتوانسته‌اند حقوق کارکنان و کارمندان خود را بدهند و در فروردین هم این وضعیت ادامه داشته و تا امروز بدتر شده است.

وی با تشریح فعالیت‌های اتحادیه برای جبران خسارت‌ها گفت: در اتحادیه از دهم اسفند راه‌حل‌های شفاهی خود را ارائه دادیم و از بیستم اسفند مکاتبات با نهادهای مربوط را آغاز کردیم. راهکارهای پیشنهادی را به شهرداری، بیمه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای مربوط به کتاب گفتیم و اعلام کردیم اگر می‌خواهند اتفاقی ناگوار رخ ندهد، باید به سرعت اقدام کنند. حتی زمان‌بندی هم دادیم که در اسفند چه کارهایی نیاز است و در ادامه، در فروردین و در اردیبهشت چه کارهایی باید انجام داد تا این آسیب‌ها و تبعات اندکی متعادل شود.

نمایشگاه کتاب انگیزه‌ای بود که کلیه وجوه نقد در بازار کتاب را بلعید، طبیعی هم بود چون هر سال هم این اتفاق می‌افتد. این ماجرا همه بخش‌ها را زمین‌گیر کرد، چه کاغذ چه کتاب و هر موضوعی که به کتاب مربوط می‌شود، چون دیگر نمی‌شد چیزی فروخت و همه درها بسته بودند.

حسن‌پور در پاسخ به این سوال که آیا در ماه‌های آینده باید منتظر بسته شدن کتابفروشی‌ها باشیم، گفت: بله، قطعاً با چنین شرایطی روبه رو خواهیم شد. اما در این بخش دو ویژگی داریم که در همه بازارها کیمیا است، یکی کارفرمایان خوب و دیگری کارکنان خوب، هر کارمندی در این بازار و در  شرایط اقتصادی کشور، حاضر نیست با یکی از بخش‌های مربوط به کتاب همکاری کند یا در کتابفروشی مشغول کار شود، پس هر کسی در این زمینه بی‌کار می‌شود، یک سرمایه ملی است که از دست رفته، ما کارشناس کتاب را از دست می‌دهیم.

وی ادامه داد: از سوی دیگر هر کارفرمایی در این شرایط سرمایه خود را به کتاب اختصاص نمی‌دهد چون می‌تواند سرمایه‌اش را در هر شغلی استفاده کند و ۱۰ برابر کار در حوزه کتاب درآمد داشته باشد. بزرگترین سرمایه‌ای که از کشور از دست می‌دهد زمانی است که یک ناشر یا یک کتابفروش، کار خود را تعطیل می‌کند. این گونه ناشران بزرگتر آسیب‌پذیرتر می‌شوند و ناشران کوچک‌تر از بین می روند.

کتابفروشان از تعطیلی اسفند و ناشران از لغو نمایشگاه کتاب ضرر کردند

حسن‌پور در پاسخ به اینکه فروش آنلاین چه فایده‌ای برای ناشران و کتابفروشان داشت، بیان کرد: اینکه می‌گویند ناشران و کتاب‌فروشان زیرساخت‌های فروش آنلاین را نداشته‌اند، درست نیست. پیش از این هم گفته‌ایم حمایت از کتابفروشان یعنی کمک به دیجیتال شدن فروش و سرمایه گذاری در دسترسی آنلاین به موجودی کتاب کشور، این مطالب را یک سال پیش گفته بودیم، در زمان اعلام تعطیلی، اتفاقاً اکثر دوستان کتابفروش ما به سیستم آنلاین متصل بودند اما وقت مشتری کتابی را می‌خواهد و نمی‌توان به کتابفروشی، انبار یا دفتر نشر رفت، چگونه فروش آنلاین می توان داشت؟

کسانی که داعیه فروش آنلاین و چند میلیون انبار ذخیره برای همه محصولات، نه تنها کتاب دارند و کارشان بر اساس فروش آنلاین است و در گذشته مدعی ارسال ۲۴ ساعته بودند، زمان ارسال محصولات‌شان تا ۳ هفته هم رسید، اگر بخواهیم با این همه تاخیر محصول را دریافت کنیم، دیگر خرید آنلاین چه فایده‌ای دارد؟ صبر می کنیم تا این شرایط به پایان برسد هزینه پیک هم نپردازیم .

این ناشر اظهار داشت: پیشنهاد ما به کتابفروشان این بود که هرچه ذخیره دارند را به فروش برسانند. کار های خاصی مثل کتابفروشی در ۱۲ ماه سال فروش ندارند، کار ما اوج فروش دارد، اسفند یا نمایشگاه کتاب از روزهای شلوغی و پرفروش بازار کتاب است و امسال اسفند و فروردین برای دو رسته اصلی بازار کتاب، از بین رفت. اوضاع به گونه‌ای نیست که من بگویم با جبران خسارت‌ها مشکل حل می‌شود، باید کل مبحث را دوباره بازخوانی و راه‌حل‌های مناسبی پیدا کنیم.

اگر حمایتی در کار نیست، باید زودتر اعلام شود

حسن پور گفت: مسئله کرونا خارج از همه چهارچوب‌ها  و تفکرات و پیش‌بینی‌های افراد است. از سوی دیگر به بخش خصوصی می گویند باید دو ماه فروشگاه، انتشارات و انبار بسته باشد و باید هم در خانه بمانم، نمی‌گویم چرا این را گفتند، این کار باید انجام می‌شد و وظیفه داشتند این قوانین را اجرا کنند چون مسئله حفظ سلامت اجتماعی بود. 

وی افزود: این دیگر مسئله‌ای نیست که بتوانیم بگوییم وابستگی نشر به دولت است، اینجا حکم رسمی آمده است باید در فروشگاه را ببندید و اگر باز کنید جریمه می شوید و فروشگاه نیز پلمپ خواهد شد، همین مسئله برای دفاتر نشر، چاپخانه‌ها و همه نهادهای مربوط به کتاب بوده است. همه هم به یکدیگر توصیه می‌کردیم از خانه بیرون نرویم، یعنی حتی اگر کتابفروشی‌ها باز هم بودند، مخاطبی نبود. اما به هر حال این کار عواقبی دارد، این همان موضوعی است که این روزها به عنوان خسارت کرونا مطرح می‌شود. این صدمات را چه کسی باید به عهده بگیرد؟ دستور دهنده دو راه‌حل دارد یا بگوید من نمی‌توانم کمکی کنم اما مجبور بودم این دستور را بدهم چون جان مردم در خطر بود، در این حالت صنوف باید فکر دیگری به حال خود بکنند و با یکدیگر به نتیجه برسند و توافق داشته باشند.

حسن‌پور ادامه داد: راه‌حل دیگر اینکه دستور دهنده برای جبران خسارت اقدام کند اما در این حالت نیز سرعت عمل بسیار مهم است چون طولانی شدن این ماجرا دامنه خسارت را گسترده‌تر می‌کند. چون با طولانی شدن موضوع افرادی که بی‌کار خواهند شد بیشتر می‌شود، همدلی‌ها کمتر می‌شود و همه دنبال گرفتن خسارت هستند. بدترین حالت در این موضوع، در برزخ نگه داشتن اصناف است، ما شرایط فشار را درک می‌کنیم اما اگر شرایط جبران وجود ندارد، باید به صراحت مطرح شود این چشم انتظاری آسیب بیشتری ایجاد نکند. اگر دولت آن‌چه را درباره‌اش صحبت کرده، به سرعت عملیاتی کرد و کارها انجام شد، حالا ما مسائل درون صنفی را با هم حل کنیم، نخست باید بلاتکلیفی‌ها با دولت تمام شود تا ما بدانیم باید چه واکنشی نشان بدهیم.

وضعیت کتاب از همه بدتر است. فکر می کنید در این شرایط ناشر جرئت می‌کند به مولف و مترجم پیشنهاد کار جدید بدهد؟ آیا معقول است؟ در اسفند گفته بودیم به اقدام عاجل و آنی نیازمندیم، اگر آن موقع می‌دانستیم امکان کمک کردن وجود ندارد و برنامه‌ای برای حمایت نیست، شاید تصمیم دیگری می‌گرفتیم. همه دیدیم در کشورهایی که اقتصاد آزاد است و هیچ حمایتی از اصناف صورت نمی گیرد برنامه‌ریزی‌های دقیق حمایتی صورت گرفته است.

خسارت کرونا به بازار کتاب ویرانگر است

حسن‌پور خسارت کرونا را ویرانگر خواند و گفت: به دلیل همین وضوح ویرانی است که دولت از اصناف می‌خواهد درباره خسارت‌ها صحبت کنند، حرف‌های من چکیده‌ای از همه دردهای صنف است، نمی‌توانم یک بخش را ندیده بگیرم و  بخش دیگری را مهم‌تر بدانم، شاید هر کسی راه‌حلی برای این مشکلات داشته باشد اما راه‌حل او شاید برای این لحظه و خود او مناسب باشد و برای ۲ هزار نفر دیگر مشکلات بیشتری فراهم کند.

رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان بیان کرد: به عنوان مسئول صنف، شما را پشت دوربین می‌آورم که واقعیت‌های این شهر فرهنگ را ببینید، آنچه گفتم تمام زوایایی است که به کتاب باید نگاه کرد. این حرف‌ها شاید در نهایت ترجمان ریالی هم شود اما جای مطرح کردن آن در نشست‌های تخصصی است. این صدمه به قدری جانکاه است که یک اشتباه راهبردی می‌تواند برای همیشه بازار نشر و فروش کتاب را در ایران به هم بریزد، شما حساب کنید اگر در این بحران ما چهار کتابفروشی را از دست بدهیم چه سرمایه عظیمی نابود شده است. این عدد وقتی در چرخ قرار می گیرد ممکن است چند برابر شود، و معنای ناگوار ملی پیدا کند.

پایان بخش اول