به گزارش پردیسان آنلاین، قطارهای سریع‌السیر بیش از یک وسیله حمل‌ونقل هستند؛ آن‌ها کاتالیزورهای قدرتمند توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به شمار می‌آیند که توان تحول بنیادین در ساختار اقتصادی کشورها را دارند. تجربه جهانی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در شبکه‌های قطار سریع‌السیر نه تنها بازده اقتصادی بلندمدت دارد، بلکه اثرات چندگانه‌ای بر اشتغال، رشد تولید ناخالص داخلی، گردشگری و کاهش آلودگی محیط زیست ایجاد می‌کند. ایران نیز با دو پروژه استراتژیک تهران-قم-اصفهان و تهران-مشهد، در آستانه ورود به عصر جدیدی از حمل‌ونقل مدرن قرار گرفته و این دستاورد می‌تواند نقطه عطفی در مسیر توسعه پایدار کشور باشد.
قطارهای سریع‌السیر به عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های حمل‌ونقل مدرن، اثرات اقتصادی گسترده‌ای دارند که فراتر از صرفه‌جویی در زمان سفر است. تحقیقات بین‌المللی به وضوح نشان می‌دهند که هر یک میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در پروژه‌های قطار سریع‌السیر، به طور میانگین ۲۴ هزار فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد می‌کند. این رقم در چین به دلیل مقیاس وسیع پروژه‌ها و زنجیره تأمین داخلی قوی‌تر، به بیش از ۳۳ هزار شغل در ازای هر میلیارد دلار می‌رسد.
ضریب تکاثر اقتصادی قطارهای سریع‌السیر یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های این سرمایه‌گذاری‌هاست. مطالعات نشان می‌دهند که هر یک دلار سرمایه‌گذاری در این بخش، حدود ۴ دلار فعالیت اقتصادی کلی تولید می‌کند. این اثر چندگانه از طریق سه مکانیزم اصلی عمل می‌کند: اثرات مستقیم (خود پروژه ساخت و بهره‌برداری)، اثرات غیرمستقیم (صنایع تأمین‌کننده و زنجیره تولید) و اثرات القایی (هزینه‌کرد درآمدهای کارکنان در اقتصاد محلی). در کالیفرنیا، تحلیل‌های اقتصادی نشان دادند که سرمایه‌گذاری ۱۳ میلیارد دلاری در پروژه قطار سریع‌السیر، نزدیک به ۲۲ میلیارد دلار فعالیت اقتصادی کلی ایجاد کرده است.
بررسی تجربه کشورهای مختلف حاکی از تأثیر مثبت قطارهای سریع‌السیر بر رشد تولید ناخالص داخلی است. در چین، شبکه گسترده قطار سریع‌السیر سالانه ۰.۵ درصد به رشد تولید ناخالص داخلی اضافه کرده است. در فرانسه، مناطقی که به شبکه قطار سریع‌السیر متصل شده‌اند، ظرف پنج سال افزایش ۱.۵ تا ۳ درصدی در تولید ناخالص داخلی سرانه تجربه کرده‌اند. اسپانیا نیز با توسعه شبکه AVE، شاهد تأثیر مثبت بر اشتغال و تولید ناخالص داخلی منطقه‌ای بوده که عمدتاً به بهبود دسترسی نسبت داده می‌شود. این آمارها نشان می‌دهند که قطارهای سریع‌السیر نه یک هزینه، بلکه یک سرمایه‌گذاری استراتژیک با بازده بلندمدت هستند.
یکی از مهم‌ترین اثرات اقتصادی قطارهای سریع‌السیر، رشد قابل توجه بخش گردشگری است. مطالعات نشان می‌دهند که راه‌اندازی خطوط قطار سریع‌السیر می‌تواند درآمد گردشگری را به طور میانگین ۲۰ درصد افزایش دهد. در چین، افتتاح خطوط قطار سریع‌السیر در مناطق قومی منجر به افزایش چشمگیر تعداد گردشگران و درآمد گردشگری شد، به طوری که هر ایستگاه جدید، درآمد کل گردشگری را ۲۰.۴۵ درصد، درآمد گردشگری داخلی را ۲۰.۹۳ درصد و درآمد گردشگری خارجی را ۱۱.۸۳ درصد افزایش داد. کانادا نیز برآورد کرده که شبکه قطار سریع‌السیر خود سالانه ۸۰۰ میلیون دلار درآمد گردشگری اضافی ایجاد خواهد کرد. این افزایش درآمد نه تنها به دلیل افزایش تعداد گردشگران، بلکه به دلیل تسهیل سفرهای روزانه و کوتاه‌مدت است که امکان بازدید از چندین مقصد در یک سفر را فراهم می‌کند.
اثرات اجتماعی و زیست‌محیطی قطارهای سریع‌السیر
فواید قطارهای سریع‌السیر فراتر از شاخص‌های خالص اقتصادی است و به عمق زندگی اجتماعی و کیفیت محیط زیست نفوذ می‌کند. یکی از مهم‌ترین دستاوردها، کاهش چشمگیر ترافیک و هزینه‌های ناشی از آن است. در ایالات متحده، هزینه ازدحام جاده‌ای سالانه ۱۴۰ میلیارد دلار از زمان و بهره‌وری از دست رفته برآورد شده است. قطارهای سریع‌السیر با جذب بخش قابل توجهی از مسافران جاده‌ای و هوایی، این فشار را کاهش داده و راهکاری پایدار برای افزایش جمعیت آینده ارائه می‌دهند. علاوه بر این، قطارهای سریع‌السیر بیش از چهار برابر نسبت به خودروها و هشت برابر نسبت به هواپیماها کارآمدتر از نظر مصرف انرژی هستند.
مزیت زیست‌محیطی قطارهای سریع‌السیر در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا غیرقابل انکار است. یک شبکه قطار سریع‌السیر می‌تواند منجر به کاهش قابل توجهی در انتشار دی‌اکسید کربن و بهبود کیفیت هوا شود. پروژه قطار سریع‌السیر تورنتو-کبک در کانادا پیش‌بینی می‌کند که تا ۷.۲ میلیارد دلار منفعت زیست‌محیطی از کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ایجاد کند. در ایران، برآوردها نشان می‌دهند که توسعه کامل شبکه ریلی پرسرعت و اتصال مراکز صنعتی و اقتصادی می‌توانست مصرف روزانه گازوئیل را به میزان ۳۰ میلیون لیتر کاهش دهد، که معادل صرفه‌جویی ۷ میلیارد دلار در سال است. این کاهش مصرف سوخت نه تنها به صرفه‌جویی ارزی کمک می‌کند، بلکه هزینه‌های درمانی ناشی از آلودگی هوا را نیز کاهش می‌دهد.
قطارهای سریع‌السیر همچنین نقش مهمی در توسعه منطقه‌ای متوازن و کاهش نابرابری فضایی ایفا می‌کنند. با اتصال شهرهای بزرگ به مناطق کوچک‌تر، این سیستم‌ها فرصت‌های اقتصادی را به مناطق کمتر توسعه‌یافته گسترش داده و به توزیع عادلانه‌تر ثروت و فرصت‌ها کمک می‌کنند. در چین، قطارهای سریع‌السیر به اتصال مناطق دورافتاده مانند یوننان به شبکه ملی کمک کرده و منجر به افزایش چشمگیر گردشگری داخلی و بین‌المللی شده است. با این حال، مطالعات نشان می‌دهند که این اثرات می‌توانند دوگانه باشند؛ در برخی موارد، شهرهای بزرگ‌تر ممکن است منابع را از شهرهای کوچک‌تر جذب کنند، که به آن «اثر سیفون» گفته می‌شود. بنابراین، برنامه‌ریزی دقیق و توجه به توسعه متوازن در طراحی شبکه‌های قطار سریع‌السیر ضروری است.
ایران با دو پروژه استراتژیک قطار سریع‌السیر، در آستانه تحولی بزرگ در بخش حمل‌ونقل خود قرار دارد. پروژه تهران-قم-اصفهان به طول ۴۱۰ کیلومتر، اولین خط واقعی قطار سریع‌السیر کشور است که ساخت آن از سال ۲۰۱۵ آغاز شده است. این پروژه که توسط کنسرسیومی به رهبری شرکت مهندسی راه‌آهن چین اجرا می‌شود، با سرعت ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت، زمان سفر بین تهران و اصفهان را از حدود ۵ ساعت به کمتر از ۲ ساعت کاهش خواهد داد. تاکنون ۷۵ درصد زیرسازی مسیر ۲۴۵ کیلومتری قم-اصفهان انجام شده، بیش از ۵۰ درصد ابنیه بتنی احداث و ۸۵ درصد معارضات برطرف شده است.
سرمایه‌گذاری این پروژه حدود ۵ میلیارد دلار (معادل ۱۴ هزار میلیارد تومان) برآورد شده که بخش عمده آن از طریق همکاری با چین و با مشارکت بخش خصوصی تأمین می‌شود. مهدی جمالی‌نژاد، استاندار اصفهان، با اشاره به پیشرفت‌های فیزیکی قابل توجه این پروژه اظهار داشت: “این طرح که زمانی فقط یک ایده دور از دسترس به نظر می‌رسید، امروز به مرحله‌ای رسیده که با یک تلنگر جدی از سوی مسئولان، می‌تواند وارد فاز اجرایی نهایی شود”. دولت چهاردهم اعلام کرده که در صورت تأمین منابع مالی و حل مشکلات بانکی با چین، امکان بهره‌برداری از این پروژه تا پایان دولت (سال ۱۴۰۶ یا ۲۰۲۷) وجود دارد.
پروژه دوم، قطار سریع‌السیر تهران-مشهد به طول ۹۰۰ کیلومتر، یکی از پرترافیک‌ترین مسیرهای ریلی در غرب آسیا است که سالانه ده‌ها میلیون مسافر، عمدتاً زائران، را جابه‌جا می‌کند. فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، در مرداد ۲۰۲۵ اعلام کرد که ایران و چین به زودی قرارداد این پروژه را در سفر رئیس‌جمهور ایران به پکن نهایی خواهند کرد. این پروژه با سرمایه‌گذاری ۸.۵ میلیارد دلار، زمان سفر را از ۱۲ ساعت به ۶ ساعت کاهش خواهد داد و ظرفیت سالانه از ۱۳ میلیون به ۲۰ میلیون مسافر افزایش می‌یابد. مشهد، شهری با جمعیت ۳.۵ میلیون نفر، میزبان حرم امام رضا (ع) و مرکز مهم ترانزیت کالا در مسیر سرخس-رازی است، که این پروژه را از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار می‌سازد.
علاوه بر این دو پروژه بزرگ، ایران در حال تقویت زیرساخت‌های ریلی خود از طریق سرمایه‌گذاری‌های گسترده است. در اکتبر ۲۰۲۵، ایران ۱۷ پروژه زیرساختی ریلی جدید را افتتاح و ۲۸۳ واحد ناوگان (شامل ۲۲۴ واگن باری، ۱۴ لکوموتیو و ۴۵ واگن مسافری) را که همگی در داخل کشور ساخته یا بازسازی شده‌اند، به شبکه اضافه کرد. این سرمایه‌گذاری حدود ۱۸۰ میلیون دلار ارزش دارد و نشان‌دهنده تعهد ایران به مدرن‌سازی شبکه حمل‌ونقل و تقویت خودکفایی در تولید تجهیزات ریلی است. همچنین، ایران در آوریل ۲۰۲۵ دو قرارداد بزرگ به ارزش ۷۵۰ میلیون دلار با بخش خصوصی برای توسعه ناوگان مسافری و باری امضا کرد.
بخش چهارم: چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو
با وجود پیشرفت‌های امیدبخش، پروژه‌های قطار سریع‌السیر ایران با چالش‌هایی روبه‌رو هستند که مدیریت دقیق و برنامه‌ریزی استراتژیک می‌طلبند. مهم‌ترین چالش، تأمین منابع مالی پایدار و حل مشکلات بانکی بین‌المللی است. پروژه تهران-قم-اصفهان که از سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) آغاز شده، به دلیل مشکلات مالی، تغییر قراردادهای بین‌المللی و ناهماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی، بارها متوقف شده است. برای تکمیل این پروژه، به ۲۰ میلیارد یوان (حدود ۲.۸ میلیارد دلار) اضافی نیاز است که دولت برنامه‌ریزی کرده از طریق ترکیبی از منابع دولتی و بخش خصوصی تأمین کند.
چالش دیگر، نیاز به توسعه متوازن شبکه ریلی در سراسر کشور است. مطالعات نشان می‌دهند که قطارهای سریع‌السیر می‌توانند به رشد بیشتر شهرهای بزرگ کمک کنند، اما ممکن است به توسعه شهرهای کوچک و متوسط کمک نکنند یا حتی اثر منفی داشته باشند. بنابراین، ایران باید در برنامه‌ریزی شبکه قطار سریع‌السیر خود، به توزیع عادلانه دسترسی و توجه به مناطق کمتر توسعه‌یافته توجه ویژه داشته باشد. همچنین، رتبه ۶۴ ایران در جهان در توسعه شبکه ریلی نشان می‌دهد که کشور هنوز فاصله قابل توجهی با کشورهای پیشرو دارد و نیاز به سرمایه‌گذاری مستمر و افزایش سهم ریل در حمل‌ونقل کالا و مسافر دارد.
با این حال، فرصت‌های فراوانی نیز در افق دیده می‌شود. همکاری استراتژیک با چین در قالب طرح یک کمربند-یک راه، می‌تواند به ایران کمک کند تا نه تنها فناوری و سرمایه لازم را جذب کند، بلکه جایگاه خود را به عنوان هاب ترانزیتی بین آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا تقویت کند. ایران در جولای ۲۰۲۵ اعلام کرد که برنامه‌ای برای برق‌رسانی نزدیک به ۱۰۰۰ کیلومتر راه‌آهن از سرخس تا مرز رازی با عراق دارد که ظرفیت حمل‌ونقل باری را به ۱۵ میلیون تن متریک در سال افزایش می‌دهد. این طرح، در کنار قطارهای سریع‌السیر، می‌تواند ایران را به یکی از بازیگران کلیدی در مسیرهای تجاری بین‌المللی تبدیل کند.
مشارکت بخش خصوصی نیز فرصت مهمی برای تسریع در توسعه زیرساخت‌های ریلی است. قراردادهای اخیر ۷۵۰ میلیون دلاری و ۱۷۶ میلیون دلاری با شرکت‌های خصوصی نشان می‌دهند که ایران در حال ایجاد اکوسیستمی از همکاری دولتی-خصوصی است که می‌تواند وابستگی به منابع خارجی را کاهش دهد و تولید داخلی را تقویت کند. همچنین، تمرکز بر تولید و بازسازی ناوگان در داخل کشور، نه تنها موجب ایجاد اشتغال می‌شود، بلکه پایه‌های صنعت ریل‌سازی ایران را تقویت می‌کند.
قطارهای سریع‌السیر نه‌تنها یک وسیله حمل‌ونقل، بلکه ابزاری برای تحول اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هستند، تجربه جهانی به وضوح نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در این حوزه، بازده چندگانه‌ای دارد (ایجاد هزاران شغل، افزایش تولید ناخالص داخلی، رشد گردشگری، کاهش آلودگی و بهبود کیفیت زندگی شهروندان)، ایران با پروژه‌های استراتژیک تهران-قم-اصفهان و تهران-مشهد، در مسیر درستی گام برداشته و این دستاوردها نشان‌دهنده عزم ملی برای دستیابی به توسعه پایدار است.
پیشرفت ۷۵ درصدی پروژه تهران-قم-اصفهان و نزدیک شدن به نهایی شدن قرارداد تهران-مشهد، پیام روشنی به ملت ایران می‌دهد، رؤیای سفر سریع، ایمن و مدرن بین کلان‌شهرهای کشور دیگر دور از دسترس نیست، این پروژه‌ها نه‌تنها زمان سفر را کاهش می‌دهند، بلکه فرصت‌های شغلی گسترده‌ای ایجاد کرده، گردشگری را رونق می‌بخشند و به کاهش آلودگی هوا و مصرف سوخت کمک می‌کنند، برآوردها نشان می‌دهند که اگر شبکه قطار سریع‌السیر ایران به طور کامل توسعه یابد، می‌تواند صدها هزار شغل ایجاد کند، میلیاردها دلار به اقتصاد کشور اضافه کند و سالانه ۷ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی از کاهش مصرف سوخت داشته باشد.
چالش‌های پیش رو، از جمله تأمین منابع مالی و هماهنگی بین دستگاه‌ها، واقعی هستند اما قابل حل‌اند، تعامل سازنده با شرکای بین‌المللی، به ویژه چین، مشارکت فعال بخش خصوصی و تمرکز بر تولید داخلی، راهکارهایی هستند که می‌توانند این موانع را برطرف کنند، جایگاه استراتژیک ایران در مسیرهای ترانزیتی بین‌المللی نیز فرصتی طلایی برای تبدیل شدن به هاب حمل‌ونقل منطقه‌ای فراهم می‌کند که می‌تواند درآمدهای قابل توجهی از ترانزیت کالا به ارمغان آورد.
آینده روشن است و مسیر پیشرفت از ریل‌هایی می‌گذرد که امروز آماده حرکت‌اند. قطار سریع‌السیر تهران-قم-اصفهان و تهران-مشهد، بیش از دو پروژه زیرساختی، نمادهای امید، پیشرفت و اتصال دوباره ظرفیت‌های پراکنده کشور به یکدیگر هستند، با همت جمعی، مدیریت دقیق و سرمایه‌گذاری مستمر، ایران می‌تواند به جمع کشورهای پیشرو در قطارهای سریع‌السیر بپیوندد و از این دستاورد به عنوان موتور محرک توسعه اقتصادی و اجتماعی بهره ببرد، این سفر سفری به سوی آینده‌ای پایدارتر، مرفه‌تر و متصل‌تر است که هر ایرانی سهمی در آن دارد.
