به گزارش پردیسان آنلاین، ایران با دارا بودن بیش از ۶۸ کانی صنعتی شناخته‌شده و ذخایر عظیمی از مواد معدنی استراتژیک همچون سنگ‌آهن، مس، زغال‌سنگ، کروم، نیکل و لیتیوم، به عنوان یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر منابع معدنی شناخته می‌شود. با این حال، بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران، تنها حدود ۲۰ درصد از این منابع به‌صورت کامل شناسایی و کمتر از ۱۰ درصد از آنها بهره‌برداری می‌شوند. این موضوع حاکی از فاصله قابل توجه ایران با کشورهایی است که با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از فناوری‌های نوین، موفق به تبدیل منابع معدنی خود به موتور محرکه اقتصاد کشورشان شده‌اند.
اما رویکرد جدید وزارت صنعت، معدن و تجارت، همراهی بیشتر بخش خصوصی و عضویت ایران در سازمان‌های بین‌المللی همچون بریکس و سازمان همکاری شانگهای، زمینه را برای تحولی عمیق در این بخش فراهم کرده است. طبق برنامه‌های اعلام‌شده در بودجه سال ۱۴۰۳ و سند چشم‌انداز توسعه معدن و صنایع معدنی، دولت قصد دارد تا با تأمین تسهیلات بلندمدت، اصلاح قوانین متضاد، تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی و همچنین توسعه فناوری‌های اکتشافی هوایی و عمقی، گام‌های جدی در جهت افزایش ارزش‌افزوده صادرات معدنی و جذب سرمایه داخلی و خارجی بردارد. این حرکت، می‌تواند ایران را از یک صادرکننده مواد خام به یک تولیدکننده محصولات معدنی با ارزش افزوده بالا تبدیل کند و نقشه راهی برای شکوفایی بخش معدن در آینده نزدیک فراهم آورد.
در همین راستا با مینا جعفری، کارشناس صنعت و معدن درباره ظرفیت‌ها چالش‌های حوزه معدن به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:
پردیسان آنلاین: چگونه می‌توان از ظرفیت‌های معدنی ایران برای افزایش رقابت‌پذیری در بازار جهانی استفاده کرد؟
جعفری: جهان کنونی بیش از هر زمان عرصه رقابت اقتصادی و صنعتی شده است و قدرت‌های اقتصادی جهان با به کار گرفتن ابزارهای مختلف و فعال‌سازی پتانسیل‌های موجود در دسترس خود، بر آن هستند تا تولید ناخالص داخلی خود را افزایش دهند و یکی از مهم‌ترین پتانسیل‌های موجود بخش معدن و صنایع معدنی به عنوان حلقه اول تولیدات صنعتی است.
اگر تا چند دهه پیش نفت عرصه رقابت اقتصادی به شمار می‌رفت، امروزه صنعت به خصوص فولاد یک شاخص مهم در این خصوص به شمار می‌رود و یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه یافتگی در جهان، میزان تولید و مصرف فولاد و سایر محصولات نظیر مس به عنوان یک کالای استراتژیک می‌باشد و بدیهی است کشورهای توسعه یافته به دنبال ایجاد توازن در ابتدا و انتهای زنجیره هستند.
کشورهای پیشران در دنیا اساساً موجبات توسعه فعالیت‌های معدنی را در دیگر کشورهای جهان تقویت کرده است و بدیهی است توسعه فعالیت‌های معدنی اعم از اکتشاف، استخراج، فرآوری، موتور محرکه اقتصاد به شمار می‌رود چرا که به طور مستقیم صنایع مختلف همچون صنایع نظامی، هوافضا، هواپیما سازی، کشتی سازی عمرانی و حتی خدماتی و فناوری را تحت تأثیر قرار خواهد داد. استرالیا، برزیل، آمریکا، روسیه، چین، کانادا از جمله کشورهایی هستند که بیشترین ذخایر معدنی را دارند.
در برنامه هفتم توسعه رشد ۵/۸ درصد برای بخش صنعت و حدود ۱۳ درصدی برای بخش معدن پیش‌بینی شده است، اما دستیابی به چنین هدفی، الزامات و شرایط خاصی را می‌طلبد، در حال حاضر ایران در مقایسه با سایر کشورهای دارای پتانسیل معدنی بالا، درگیر ضعف در زیرساخت‌ها، کمبود انرژی، تحریم‌های بین‌المللی و مهم‌تر از همه ضعف برنامه مدون از اکتشاف تا استخراج است.
پردیسان آنلاین: با توجه به تقاضای رو به رشد فلزات استراتژیک (مس، لیتیوم، کبالت و …) در صنایع پیشرفته و فناوری‌های نوین، چگونه می‌توان ایران را در این زمینه به یک قطب منطقه‌ای یا جهانی تبدیل کرد؟
جعفری: این ضعف باعث شده است تا مطابق آمار درآمد ارزش خالص تولیدات مواد معدنی ایران حدود ۳.۲ میلیارد دلار باشد که در رتبه ۲۱ جهان قرار دارد و این رقم برای چین، استرالیا، آمریکا، اندونزی و روسیه به ترتیب ۱۸۴ میلیارد دلار ۱۵۰، ۹۳، ۵۹ و ۵۴.۶ میلیارد دلار گزارش شده است؛ چشم‌انداز درآمد بخش معدن در عربستان برای سال ۲۰۳۰ حدود ۷۵ میلیارد دلار برنامه‌ریزی شده است و این برنامه بلندپروازانه، عربستان را به یک کشور مهم در این حوزه تبدیل می‌کند که پتانسیل معدنی آن به مراتب کمتر از ایران است.
چین به عنوان بزرگترین فولادساز جهان، مصرف کننده اول سنگ آهن دنیا به شمار می‌رود به طوری که بخش اعظم واردات این محصول را از استرالیا انجام می‌دهد و به طور کلی این کشور بر زنجیره تأمین مواد معدنی جهان سلطه دارد، به همین دلیل چین نقش پررنگی در تعیین قیمت سنگ آهن جهان در مذاکره با شرکت‌های تأمین کننده ایفا می‌کندو از طرفی رقابت اقتصادی این کشور با ایالات متحده آمریکا باعث شده است تا چین، سیاست اقتصاد معدنی خود را در کشورهای مختلف جهان گسترش دهد و امروزه بزرگترین سرمایه‌گذار بخش معدنی در قاره آفریقا به خصوص کنگو، زیمباوه به شمار می‌رود.
این کشور سیاست توسعه اقتصاد معدن‌پایه خود را به سنگ آهن محدود نکرده است و در بخش‌های فلزات استراتژیک از جمله، مس، لیتیوم، آلومینیوم، کبالت و … نیز سرمایه‌گذاری‌های بزرگی انجام داده است. سرمایه‌گذاری ۴.۶ میلیارد دلاری در معادن لیتیوم آفریقا و مالکیت بالاتر از ۷۰ درصد معادن کبالت کنگو از برنامه‌های توسعه طلبانه و بلندپروازانه این کشور خبر می‌دهد. و همچنین این کشور سرمایه‌گذاری ۵ میلیارد دلاری در معدن مس عینک افغانستان انجام داده است تا ۶.۸ میلیارد متر مکعب کلوخه حاوی مس را به چین انتقال دهد.
کانادا نیز یکی از کشورهای دارای معادن متعدد و غنی به شمار می‌رود و شرکت‌های فعال بخش معدن این کشور در نیمه اول سال ۲۰۲۴ میزان ۶.۸ میلیارد دلار از طریق بورس جذب کرده‌اند.
این موارد نشان می‌دهد که معدن به عنوان رکن مهمی در افزایش رشد تولید ناخالص داخلی کشورها به شمار می‌رود. فارغ از توسعه صادرات مواد خام و نیمه خام، تأمین مواد اولیه زنجیره تولیدات صنعتی و صادرات آنها، توانسته است یک اهرم قدرتمند در توسعه اقتصادی باشد.
پردیسان آنلاین: مهم‌ترین چالش‌های زیرساختی در توسعه صنعت معدن در ایران چیست و چگونه می‌توان آنها را حل کرد؟
جعفری: از فعالان حوزه اقتصادی و سرمایه گذاری در رابطه با اینکه ایران بهشت اقتصاد معادن در دنیا است و بخش معدن ایران علیرغم پتانسیل‌های مهم، درگیر مشکلات جدی است که در صورت رفع آنها می‌توان به شکوفایی بیش از پیش این بود، در حالی که این پتانسیل بالا، به معنای تأثیرگذاری آن در اقتصاد نیست و یکی از مهم‌ترین چالش‌های این بخش، نبود برنامه جامع از اکتشاف تا استخراج و فرآوری است و بنابر گزارشات متوسط هزینه‌کرد اکتشافی در دنیا قریب به ۱ میلیارد دلار است که این رقم برای ایران کمتر از ده درصد آن می‌باشد.
در حالی که بسیاری از کشورهای مهم فولادی و سایر صنایع، سال‌هاست اکتشافات سطحی و عمقی خود را گسترش داده‌اند و از شیوه‌های جدید و فناوری مدرن برای استخراج عمیق استفاده می‌کنند، کشور ما نتوانسته است اکتشافات قابل توجه عمقی انجام دهد و استخراج‌های کنونی در اعماق کم انجام می‌شود. برای نمونه کشوری همچون چین سالانه حدود ۵ میلیون متر مکعب حفاری انجام می‌دهد، این نرخ در سال برای استرالیا و کانادا به ترتیب ۱۱ و بیش از ۳.۷ میلیون متر مکعب است، در حالی که کل دامنه اکتشافات ایران ۷.۵ میلیون متر مکعب می‌باشد.
از نظر برداشت‌های ژئوفیزیک هوایی نیز وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای برتر این حوزه چندان رضایت‌بخش نیست و برداشت‌های ژئوفیزیک هوابرد استرالیا و آمریکا به ترتیب ۳۴ و ۲۰ میلیون کیلومتر خطی است در حالی که این نرخ برای ایران طی ۵۰ سال گذشته ۲ میلیون کیلومتر است. مطابق سند چشم‌انداز تولید ۵۵ میلیون تن فولاد نیازمند استخراج ۱۲۰ میلیون تن سنگ آهن هستیم، این مسئله به معنای لزوم تسریع در عملیات استخراج معدنی است.
مشکلات جدی در تأمین زیرساخت‌های انرژی و حمل‌ونقل، تحریم‌های بین‌المللی، عدم دسترسی مناسب به فناوری‌های روز دنیا و ماشین آلات جدید معدنی، مشکل جذب سرمایه خارجی، ضعف در تربیت نیروی انسانی متخصص، از دیگر مشکلات جدی بخش معدن به شمار می‌رود و نبود روند اصولی در صدور مجوز ثبت و بهره برداری از معادن و عدم بکارگیری بخش خصوصی به دلیل قوانین و دستورالعمل‌های متناقض و دست‌وپاگیر باعث شده است که از پتانسیل عظیم بخش خصوصی برای رونق صنعت و اقتصاد کشور غافل بمانیم.
پردیسان آنلاین: چگونه می‌توان با تقویت زیرساخت‌ها و بهره‌گیری از سرمایه داخلی و خارجی، عملیات استخراج و حمل مواد معدنی را بهینه کرد؟
جعفری: اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی در راستای استفاده از پتانسیل بخش خصوصی در حوزه معدن و صنایع وابسته ضمن جذب سرمایه و اشتغالزایی می‌تواند کمک شایانی در عملیات معدن کاری نماید و از طرفی حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالا در مقایسه با قیمت تمام شده آن، می‌تواند خلأ درآمد ارزی در این حوزه را تا حدی پوشش دهد.
تولید محصول آلیاژی و فروآلیاژهای با کیفیت و مقام متناسب با نیاز بازارهای داخلی و خارجی و گسترش صادرات این نوع محصولات، یک مسئله مهم است که باید به ان اهتمام ویژه داشت. فراوری مواد فرایندی است که به طور متوسط ۱۰ برابر مواد خام ارزش افزوده ایجاد می‌کند و این نرخ در حوزه فولاد تا ۶۴ برابر نیز می‌رسد. بنابراین اهمیت تولید محصولات با ارزش افزوده بیش از هر زمان برای حضور در بازارهای بین‌المللی و رقابت با سایر کشورها ضروری است.
کم‌توجهی به کاوش در سایر حوزه‌های معدنی مثل نیکل، کروم، کبالت، لیتیوم، آلومینیوم و … باعث ضعف توسعه صنایع وابسته به این عناصر در کشور شده است، این در حالی است که این عناصر در دسته مواد معدنی با ارزش افزوده بالا قرار دارند. اگر فروش مواد خام معدنی و یا فراوری کم می‌تواند برای استرالیا یک راهکار باشد، برای ایران حرکت به سمت محصولات فرآوری شده با ارزش افزوده بالا، منطقی‌تر به نظر می‌رسد.
رفع قوانین زائد و حل بروکراسی اداری و زمانبر و ایجاد شفافیت در صدور دستورالعمل‌هایی که برخی مواقع، متضاد و متناقض هستند امری مهم است که باید به آن توجه ویژه داشت. تقویت توانایی گسترش دامنه اکتشافات هوابرد و عمقی و استفاده از فناوری‌های نوین ژئو متریک برای شناسایی کانی‌ها در اعماق بیشتر، تأمین مالی برای اتمام طرح‌های توسعه، تجهیز ناوگان و ماشین‌آلات استخراج و حمل مواد معدنی و تقویت زیرساخت‌ها از طریق تأمین سرمایه خارجی و داخلی اجتناب‌ناپذیر است.
با توجه به عضویت ایران در سازمان شانگهای و بریکس، می‌توان از ظرفیت کشورهای عضو و توسعه ارتباطات اقتصادی و سیاسی با غرب، از طریق گسترش دیپلماسی اقتصادی-صنعتی برای جذب سرمایه، دانش و فناوری استفاده نمود. استفاده از مزیت‌های در دسترس برای توسعه معدن و صنایع وابسته برای مثال استفاده از مزیت منابع هیدروژن در دسترس برای تولیدات با کیفیت و ارزش افزوده بالا می‌تواند به عنوان راهکارهای تقویت بخش معدن به آن پرداخت.
