به گزارش پردیسان آنلاین، با اعلام نتایج کنکور سراسری، بار دیگر توجه‌ها به عملکرد دانش‌آموزان در سراسر کشور جلب شده است. در میان رتبه‌های برتر، حضور چشمگیر دانش‌آموزان مدارس سمپاد و مدارس غیردولتی نشان‌دهنده تلاش‌های فردی، برنامه‌ریزی آموزشی و ظرفیت‌های متنوع نظام آموزشی کشور است. این ترکیب، فرصتی فراهم می‌آورد تا بار دیگر به موضوع عدالت آموزشی در ایران نگاهی دقیق‌تر و جامع‌تر داشته باشیم.
نظام آموزش و پرورش ایران، با وجود چالش‌هایی در زمینه توزیع منابع، نیروی انسانی و زیرساخت‌ها، در سال‌های اخیر گام‌هایی در جهت ارتقای کیفیت و افزایش دسترسی برداشته است که از جمله این اقدامات می‌توان به توسعه مدارس شبانه‌روزی، تقویت آموزش مجازی، افزایش سهمیه‌های مناطق محروم در کنکور و تدوین ضوابط جدید برای آزمون سراسری اشاره کرد؛ به گفته سرپرست سازمان سنجش آموزش کشور، هدف از تدوین مقررات کنکور ۱۴۰۴، تأمین عدالت آموزشی با رعایت حقوق عامه داوطلبان و جلوگیری از اتلاف منابع آموزشی کشور بوده است.
عدالت آموزشی؛ مفهومی در حال تکامل
عدالت آموزشی، مفهومی پویا و چندوجهی است که تنها به برابری در امکانات خلاصه نمی‌شود، بلکه به فراهم‌سازی فرصت‌های برابر برای رشد استعدادها در شرایط متنوع نیز توجه دارد. در این راستا، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز به بررسی امکان بازنگری در شیوه برگزاری کنکور پرداخته تا رقابت علمی در بستری منصفانه‌تر شکل گیرد.
هرچند تفاوت‌هایی میان مدارس در مناطق مختلف کشور وجود دارد، اما نباید از تلاش‌های دانش‌آموزان، خانواده‌ها و معلمان در سراسر ایران غافل شد. برخی از رتبه‌های برتر کنکور سراسری در چند دهه اخیر، از شهرهای کوچک و حتی مناطق کمتر برخوردار آمده‌اند؛ نشانه‌ای از آن‌که انگیزه، پشتکار و حمایت خانوادگی می‌تواند نقش مهمی در موفقیت تحصیلی ایفا کند.
در سال‌های اخیر، سیاست‌گذاران آموزشی با هدف کاهش شکاف‌ها، اقداماتی نظیر افزایش سهمیه مناطق محروم، توسعه زیرساخت‌های آموزشی در استان‌ها و حمایت از مدارس دولتی را در دستور کار قرار داده‌اند، همچنین توجه به سوابق تحصیلی در پذیرش دانشگاهی به‌عنوان مکملی برای آزمون کنکور، می‌تواند به سنجش دقیق‌تر توانمندی‌های دانش‌آموزان کمک کند.
در کنار این اصلاحات، نقش نهادهای غیردولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و بسترهای آموزشی برخط نیز در ارتقای عدالت آموزشی پررنگ‌تر شده است. دسترسی گسترده‌تر به منابع آموزشی دیجیتال، امکان بهره‌مندی از کلاس‌های تقویتی و مشاوره‌های تحصیلی را برای طیف وسیع‌تری از دانش‌آموزان فراهم کرده است.
با توجه به نتایج کنکور و تنوع مدارس پذیرفته‌شدگان، این پرسش مطرح می‌شود که چگونه می‌توان مسیر آموزش را به‌گونه‌ای طراحی کرد که همه دانش‌آموزان، فارغ از محل زندگی یا نوع مدرسه، فرصت برابر برای شکوفایی داشته باشند؟
عدالت آموزشی؛ ستون پنهان توسعه پایدار
محدثه زائری، روانشناس بالینی و عضو انجمن روانشناسی ایران با اشاره به مفهوم عدالت آموزشی در نظام آموزش و پرورش به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: عدالت آموزشی تنها به معنای دسترسی همه افراد به مدرسه یا دانشگاه نیست، بلکه فراهم کردن فرصت‌های برابر برای یادگیری با کیفیت را نیز در بر می‌گیرد.
وی می‌افزاید: عدالت آموزشی یعنی کودکی که در یک روستای دورافتاده زندگی می‌کند، به همان اندازه حق بهره‌مندی از معلمان توانمند، منابع آموزشی استاندارد و محیط یادگیری امن را داشته باشد که دانش‌آموز یک مدرسه ممتاز در شهر دارد.
روانشناس بالینی و عضو انجمن روانشناسی ایران با اشاره به پیامدهای نابرابری آموزشی و آثار سرمایه‌گذاری در عدالت آموزشی ادامه می‌دهد: بر اساس پژوهش‌ها، نابرابری آموزشی نه تنها به تعمیق شکاف طبقاتی منجر می‌شود، بلکه چرخه فقر را در نسل‌های بعدی بازتولید می‌کند و در مقابل، سرمایه‌گذاری در عدالت آموزشی ارتقای سرمایه انسانی، رشد اقتصادی پایدار و افزایش انسجام اجتماعی را به همراه خواهد داشت.
زائری با تاکید بر اینکه عدالت آموزشی سه بُعد اساسی دارد، عنوان می‌کند: دسترسی برابر به این معنا که موانع جغرافیایی، اقتصادی و جنسیتی رفع شود، کیفیت برابر به معنای تضمین کیفیت آموزش بدون توجه به موقعیت اجتماعی یا محل سکونت و فرصت برابر برای پیشرفت، یعنی حمایت از دانش‌آموزان با نیازهای خاص و ایجاد بستر شکوفایی استعدادهای متنوع، سه جنبه مهم عدالت آموزشی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
وی خاطرنشان می‌کند: جامعه‌ای که به عدالت آموزشی پایبند است، نه تنها دانش بیشتری تولید می‌کند، بلکه فرصت‌های گسترده‌تری برای شکوفایی انسان فراهم می‌آورد و در حقیقت، عدالت آموزشی پلی است میان اکنونی که به تغییر نیاز دارد و فردایی روشن که می‌توان ساخت.
مدرسه بار دیگر جایگاه محوری و اصلی خود را در فرایند آموزش و تربیت بازیافته است
محمدرضا ابراهیمی، استاد دانشگاه فرهنگیان، پژوهشگر حوزه تعلیم و تربیت و مدیرکل آموزش‌وپرورش استان اصفهان در دولت شهید رئیسی به خبرنگار پردیسان آنلاین می‌گوید: در موضوع مدارس با برندها و رویکردهای مختلف، بحث گسترده‌ای وجود دارد؛ این مدارس بازدهی‌ها و راندمان‌های متفاوتی دارند و پرسش اصلی این است که آیا این تنوع در مسیر عدالت آموزشی قرار دارد یا منجر به ایجاد نظام آموزشی طبقاتی می‌شود.
وی می‌افزاید: پاسخ به این پرسش مطلق نیست و برخی مدارس خاص همچون مدارس تیزهوشان یا مدارس شاهد، ضرورت وجودی دارند و در واقع در راستای عدالت آموزشی عمل می‌کنند، اما در مقابل، برخی مدارس هستند که در جهت عدالت حرکت نمی‌کنند و بیشتر به ایجاد نابرابری منجر می‌شوند؛ بنابراین باید از گسترش آنها جلوگیری شود.
استاد دانشگاه فرهنگیان با بیان اینکه مهم‌ترین رویکردی که در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش دنبال می‌شود و مقام معظم رهبری نیز در جلسات مختلف، به‌ویژه در دیدارهای مرتبط با هفته معلم، بر آن تأکید فرموده‌اند، توجه ویژه به مدارس دولتی است، ادامه می‌دهد: هدف این است که خانواده‌ها با انتخاب مدارس دولتی، احساس رضایت و اقناع داشته باشند و شرایطی فراهم شود که دانش‌آموزان در همین مدارس نیز بتوانند استعدادها و توانایی‌های خود را آشکار و شکوفا کنند.
ابراهیمی عنوان می‌کند: یکی از مباحث مهم در این زمینه، موضوع تأثیر قطعی معدل در کنکور است که طی سال‌های اخیر مطرح و در نهایت در دولت شهید آیت‌الله رئیسی به تصویب رسید و با اصرار جدی پیگیری شد؛ این موضوع مخالفان و موافقان بسیاری داشت که به طور عمده کسانی بودند که از نظام قبلی کنکور منتفع می‌شدند؛ به‌ویژه مراکز و آموزشگاه‌هایی که با تمرکز بر مهارت‌های تست‌زنی، کلاس‌ها و کتاب‌های ویژه‌ی کنکور، سود کلانی به دست می‌آوردند؛ تا جایی که برخی این شبکه‌ها را «مافیای کنکور» نامیده‌اند و طبیعی بود که برای این گروه، تغییرات جدید خوشایند نباشد.
وی با تاکید بر اینکه تأثیر قطعی معدل در پذیرش دانشگاه‌ها، اقدامی مؤثر در راستای توسعه عدالت آموزشی در مدارس و نظام آموزشی کشور بود، اضافه می‌کند: یکی از نکات قابل توجه در مصاحبه‌های رتبه‌های برتر کنکور در سال‌های اخیر، آن است که بسیاری از این دانش‌آموزان بدون اتکای گسترده به آموزشگاه‌های خصوصی و کتاب‌های متنوع تست‌زنی موفق شده‌اند و با تکیه بر منابع درسی مدارس و مطالعه صحیح به نتایج برتر دست یافته‌اند و این امر نشان می‌دهد که با اجرای مصوبه تأثیر قطعی معدل، مدرسه بار دیگر جایگاه محوری و اصلی خود را در فرایند آموزش و تربیت بازیافته است.
مسیر عدالت آموزشی و ارتقای کیفیت مدارس هنوز به نقطه ایده‌آل نرسیده است
پژوهشگر حوزه تعلیم و تربیت خاطرنشان می‌کند: نکته مهم دیگر، توزیع گسترده‌تر رتبه‌های برتر میان مدارس مختلف، به‌ویژه مدارس دولتی است، در حالی که در گذشته به طور معمول رتبه‌های برتر به تعداد محدودی از مدارس خاص اختصاص پیدا می‌کرد، اما اکنون دانش‌آموزان مدارس دولتی نیز در جمع برترین‌های کنکور قرار می‌گیرند؛ این مسئله مؤید آن است که توجه به مدارس دولتی در سال‌های اخیر نتایج مثبتی به همراه داشته و باید در سایر حوزه‌ها نیز تقویت شود.
ابراهیمی با اشاره به اینکه توزیع مناسب‌تر معلمان توانمند، برگزاری دوره‌های آموزشی برای ارتقای کیفیت تدریس و تجهیز مدارس دولتی به امکانات و ابزارهای کمک‌آموزشی از جمله اقداماتی است که می‌تواند این روند را تقویت کند، می‌افزاید: دولت سیزدهم و چهاردهم اهتمام ویژه‌ای به موضوع مدارس دولتی نشان داده‌اند و ادامه این مسیر می‌تواند موجب شود خانواده‌ها برای موفقیت فرزندان خود ناگزیر به پرداخت هزینه‌های سنگین و ثبت‌نام در مدارس خاص نباشند؛ در نتیجه، ارتقای سطح کیفی مدارس دولتی موجب خواهد شد که خانواده‌ها بتوانند با آرامش و اطمینان، مدارس محل سکونت خود را برای تحصیل فرزندانشان انتخاب کنند، بی‌آنکه دغدغه عقب‌ماندن از رقابت آموزشی یا فشارهای اقتصادی سنگین را داشته باشند.
وی تاکید می‌کند: البته باید تأکید کرد که مسیر عدالت آموزشی و ارتقای کیفیت مدارس هنوز به نقطه ایده‌آل نرسیده است، هرچند در سال‌های اخیر موفقیت‌های قابل توجهی در این زمینه حاصل شده است؛ تحقق کامل این هدف زمان‌بر خواهد بود و نیازمند هم‌افزایی میان دولت، مسئولان، رسانه‌ها و تمام افرادی است که تریبون در اختیار دارند و وظیفه آنها این است که هم در تأمین و توزیع عادلانه امکانات برای مدارس دولتی در محله‌های مختلف تلاش کنند و هم از سوی دیگر، در اقناع خانواده‌ها نقش‌آفرینی داشته باشند.
حضور دانش‌آموزان در مدارس دولتی به معنای عقب‌ماندن از موفقیت‌های آموزشی نیست
استاد دانشگاه فرهنگیان و پژوهشگر حوزه تعلیم و تربیت ادامه می‌دهد: بسیار مهم است که خانواده‌ها متوجه شوند حضور فرزندانشان در مدارس دولتی محلی به‌الزام به معنای عقب‌ماندن از موفقیت‌های آموزشی نیست؛ در شرایطی که امکانات مدارس به‌طور عادلانه ارتقا پیدا کند، ضرورتی ندارد خانواده‌ها خود را درگیر هزینه‌های سنگین شهریه یا مشکلات رفت‌وآمد طولانی کنند و در این مسیر، همراهی خیران مدرسه‌ساز، نهادهای حامی تجهیز مدارس و طرح‌هایی همچون «مدرسه‌یار» نیز نقشی اساسی دارد.
ابراهیمی عنوان می‌کند: معرفی و برجسته‌سازی موفقیت دانش‌آموزانی که از مدارس عادی و حتی کم‌برخوردار توانسته‌اند به رتبه‌های برتر، چه تک‌رقمی، چه دورقمی و چه سه‌رقمی در رشته‌های ممتاز دست پیدا کنند، می‌تواند نگرش خانواده‌ها را نسبت به کارآمدی مدارس دولتی تغییر دهد؛ این نمونه‌ها بهترین شاهد برای اثبات آن است که عدالت آموزشی در حال تحقق است و مسیر طی‌شده، هرچند کامل نشده، اما امیدبخش و اثربخش است.
باید یادآور شد که ناامیدی و دلسردی، نه تنها برای خود والدین آسیب‌زا است، بلکه به‌طور مستقیم به فرزندان منتقل می‌شود و می‌تواند انگیزه و اعتمادبه‌نفس آنها را تضعیف کند. تجربه نشان داده است برخی از دانش‌آموزان موفق، حتی در رتبه‌های برتر کنکور، از مدارس عادی و گاه کم‌برخوردار برخاسته‌اند و تنها با پشتکار، مطالعه منظم و تکیه بر آموزش‌های مدرسه به موفقیت‌های بزرگ دست پیدا کرده‌اند.
بنابراین، خانواده‌ها باید بدانند که محیط آموزشی فرزندانشان، هرچند ممکن است در ظاهر امکانات محدودی داشته باشد، اما می‌تواند بستری برای بروز استعدادها باشد و آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، حمایت عاطفی والدین، تقویت روحیه امید و ایجاد فضایی آرام برای تلاش فرزندان است. با امید و اعتماد، دانش‌آموزان انگیزه بیشتری برای تلاش خواهند داشت و آینده‌ای روشن‌تر پیش روی آنها قرار خواهد گرفت.
در نهایت می‌توان گفت مسئله آموزش و پرورش، به‌ویژه در ارتباط با عدالت آموزشی، موضوعی چندوجهی است که تنها با یک راهکار مقطعی یا یک سیاست‌گذاری کوتاه‌مدت حل نخواهد شد و آنچه بیش از همه ضرورت دارد، نگاه عمیق، بلندمدت و مبتنی بر واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی کشور است.
از سوی دیگر، تجربه‌های سال‌های اخیر نشان داده است که تغییر نگرش و بازگشت به رویکردهای اصیل، همراه با استفاده از ابزارهای نوین آموزشی و رسانه‌ای، می‌تواند مسیر بهبود را هموار کند. حمایت هوشمندانه از خانواده‌ها، تقویت مدارس دولتی، تولید محتوای آموزشی متوازن و ترویج امید در میان دانش‌آموزان و والدین، از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند زمینه‌ساز شکوفایی استعدادها و تضمین آینده‌ای روشن برای جامعه باشد.
