یکی از سوالات پرتکراری که در روزهای اضطراب و قرنطینۀ ناشی از کرونا به شکل‌های مختلف از سوی اهالی رسانه و برخی صاحب نظران پرسیده شد، نقش و کنشگری سلبریتی‌ها در این بحران بود؛ عمدۀ انتقادات بر جهت‌گیری خنثی از سوی این سلبریتی‌ها دست گذاشته و آنان را به انفعال در مورد این بحران متهم ساختند. یکی دیگر از انتقاداتی که مطرح می‌شد، کلیپ‌هایی بود که توسط خود مردم ساخته و در فضای مجازی پخش شده بودند، کلیپ‌هایی که در آنان ارقام کمک‌های مالی هنرپیشه‌های کره جنوبی را در مقایسه با واکنش‌های کلامی چهره‌های هنری ایرانی قرار داده و نوعی دیگر از انفعال آنان را به تصویر می‌کشید.

در این میان اما بودند چهره‌هایی که با راه اندازی کمپین‌هایی چون در خانه بمانیم و سفر بی سفر تلاش می‌کردند تا سهمی هرچند کوچک در بهبود اوضاع زمان داشته باشند.

اما سوال اینجاست که آیا سلبریتی‌های ما در این جریان نقش موثری داشتند؟ و مهمتر از آن این که آیا نمی‌توانستند نقش موثری داشته باشند؟

علیرضا شریفی یزدی دکترای جامعه‌شناسی، فوق دکترای روانشناسی اجتماعی و استاد دانشگاه در پاسخ به این سوالات در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی پردیسان نوین بیان کرد: اولین نکته‌ای که در اینجا باید بدان توجه کنیم این است که ما در تعریف واژه سلبریتی مشکل داریم؛ بدین مفهوم که جایگاه بسیاری از کسانی که در ایران به‌عنوان سلبریتی از آنان یاد می‌شود با تعریف بین‌المللی سلبریتی در دنیا همخوانی ندارد؛ سلبریتی یعنی آدمی که در حوزه‌ای از حوزه‌های فرهنگی، هنری، ورزشی و … آدم بسیار مشهوری است و به لحاظ جایگاه و پایگاه و منزلت اجتماعی موقعیتی بالا و هم به لحاظ اقتصادی درآمدی بسیار زیاد دارد. نفوذ آنان در بین تودۀ مردم و به‌ویژه در بین نسل جوان بسیار زیاد است یا به عبارت ساده‌تر جزو گروه مرجع نسل جوان محسوب می‌شوند؛ به لحاظ پوشش و آرایش و آراستگی برای بسیاری از جوانان جزو ایدئال‌ها هستند، به صورتی که جوانان چنین می‌اندیشند که بعداً که بزرگ‌تر شدند، تبدیل به چنین شخصیتی بشوند.

وی افزود: در وهله اول باید گفت که در ایران در مقایسه با تعریف بین‌المللی سلبریتی زیادی نداریم، نه در بین هنرپیشه‌ها و نه در سایر حوزه‌ها. تعداد این افراد کم است. مثلاً پرویز پرستویی، رامبد جوان، خانم نیکی کریمی را می‌توان سلبریتی نامید چراکه سالیان طولانی است که کار می‌کنند، مردم این آدم‌ها را می‌شناسند و بسیاری آنان را دوست دارند، خودشان در کارشان مسلط هستند و از این کار و شغلی که دارند، درآمدهای نسبتاً خوبی دارند.

ولی سؤال اینجاست که چند نفر از هنرپیشه‌های ما در ایران درآمد بالا دارند؟ بسیاری از این‌ها در زندگی روزمره‌شان گیرکرده‌اند. وقتی مصاحبه‌های مهران مدیری را با این اصحاب هنر نگاه می‌کنید که بسیاری عنوان سلبریتی روی خودشان می‌گذارند، دغدغه بسیاری‌ از این افراد دغدغه مالی است. طبیعی هم هست چراکه در کشوری که تعداد فیلم‌هایی که در سال ساخته می‌شود زیاد نیست، به هرکدام از این‌ها تعداد زیادی فیلم نمی‌رسد.

شریفی یزدی گفت: هرکسی که مثلاً در فیلمی بازی می‌کند یا برای دوره کوتاهی در ایران مشهور و نه الزما محبوب می‌شود را ما سلبریتی محسوب می‌کنیم؛ مثلاً سریال مناسبتی نوروزی حدود ۱۵ شب پشت سرهم روی آنتن می‌رود و در چند صباحی در شبکه‌های اجتماعی و ذهن مردم این هنرپیشه و یا آن هنرپیشه این سریال بین مردم مشهور می‌شود؛ اما وقتی سه ماه از این جریان گذشت می‌بینید که اکثریت این‌ها را مردم به خاطر ندارند، چون این شهرت به‌صورت جرقه‌ای اتفاقی افتاده است و یک شخص خاصی که در یک نقش بازی کرده است را سبلریتی می‌نامیم.

از چه کسی توقع داریم؟

این استاد دانشگاه ادامه داد: بخشی از این جریان مربوط به این مسئله می‌شود که ما از چه کسی توقع داریم؟ مثلاً آیا باید از بازیگر یکی از همین سریال‌های نوروزی  چه به لحاظ محبوبیت و چه به لحاظ موقعیت و نفوذ اجتماعی و درآمد توقعی که از تعریف سلبریتی گفته شد را داشته باشیم؟ بخشی از انتظارات ما از این بازیگزان است که همانطور که گفته شد در تعریف جهانی سلبریتی نمی‌گنجند.

شریفی یزدی در ادامه با اشاره به تجربه‌های پیشین کنشگری سلبریتی‌ها که آنان را از اقدامِ امروز برحذر می‌دارد، تصریح کرد: و دلیل دوم که موجب می‌شود تا سلبریتی‌ها به خوبی وارد جریاناتی چون بحران کرونا نمی‌شوند و در راستای بهبود شرایط عمل نمی‌کنند، مربوط به جریانات قبل می‌شود؛ یعنی ماجراهایی که سلبریتی ها در گذشته در آن‌ها ورود کرده‌اند و خاطرۀ خوبی از این ورود ندارند.

مثلاً در جریان زلزله سرپل زهاب یا سیل فروردین سال گذشته، این افراد مورد پیگرد قضایی گرفتند که چرا از مردم پول جمع کرده‌اند؟ و این جواب آن سؤال است که چرا این افراد از منزلت اجتماعی‌شان به نفع این بحران کرونا استفاده نمی‌کنند. مثلاً در آن جریان دادگاه آقای علی دایی را احضار کرد که چرا پول جمع کرده‌اید و این پول‌ها چه شده است؟ یا آقای زیباکلام را احضار کردند و از وی بارخواست کردند؛ هدف به‌نوعی این بود که این‌ آدم‌ها وارد این جریانات نشوند. در نتیجه امروز این افراد با یک ریسک برای ورود مواجه‌اند و این هم یک دلیل است که باعث می‌شود در جریانات اخیر سلبریتی ها به‌صورت عمیقی ورود نکرده باشند.

این جامعه‌شناس افزود: مجری تلویزیون ما از سلبریتی ها انتقاد کرده است که چرا به لحاظ مالی کمک نکرده‌اند؟ مگر چند سلبریتی داریم و این‌ها چقدر می‌توانند به لحاظ اقتصادی کمک کنند؟ صاحب توئیتر امروز اعلام کرده است که می‌خواهد یک میلیارد دلار (یعنی یک‌چهارم سرمایه زندگی‌اش) را صرف کمک به بحران کرونا کند و این عدد برابر است با یک میلیارد یورویی که آقای رئیس‌جمهوری از مقام معظم رهبری خواستند و ایشان هم موافقت کرده‌اند. می‌خواهم بگویم یک کشور ما برابر با یک فرد است. سلبریتی های ما هم طول و عرضشان همین‌قدر است و نمی‌توانند خیلی مؤثر باشند. به نظرم اگر قوه قضاییه به این‌ افراد یک اطمینان خاطر می‌داد که جریان سیل و زلزله سال گذشته و پیش از آن برایشان اتفاقی نمی‌افتد، این‌ها آمادگی ورود داشتند؛ چراکه قبلاً هم این کار را کرده‌اند و می‌توانستند یک شماره‌حساب اعلام کنند و مردم هم اعتماد می‌کردند. شما ببینید چقدر پول برای آقای دایی واریز و از این طریق جمع شد. تعارف ندارد که مردم به این آدم‌ها اعتماد دارند؛ حداقل بیشتر از برخی دستگاه‌ها به آنان اعتماد دارند.

درنتیجه بخشی از عدم کنشگری و ورود این افراد به بحران کرونا نتیجۀ تجربه زیسته و تجربه پیشین آنان است که باعث می‌شود ورود نکنند که در این صورت زیر سؤال بروند یا احساس کنند آبرو و حیثیتشان زیر سؤال می‌رود. همچنان که علی دایی را احضار کردند و به دادگاه رفت و توضیح داد. این اتفاق باعث می‌شود فردی چون او (یا هر هنرپیشه دیگری مانند پرویز پرستویی و…) دیگر در چنین جریانی ورود نکند. هرکسی چنین رویکردی را برنمی‌تابد.

امروز زمان گله و شکایت نیست

شریفی یزدی در اشاره به وضعیت زندگی شخصی سلبریتی‌ها و دغدغه‌های آنان که مانع از کنشگری فعال در بحران‌هایی مانند کرونا می‌شود، خاطرنشان کرد: دلیل دیگر عدم ورود این افراد در بحران‌هایی از این دست، این است که بسیاری از این افراد آینده مبهمی دارند. من با برخی از این افراد به‌عنوان مراجع برخورد دارم، بسیار دغدغۀ معاش دارند و نگران این هستند که ممکن است دیگر برایشان کاری نباشد؛ و می‌گویند بیشتر از درآمدی که تاکنون داشته‌ایم، باید یک سرمایه‌گذاری و فکر کاری برای خود کنیم؛ یعنی تعداد بسیار اندکی (شاید به‌اندازه انگشتان دست) سلبریتی هایی را داریم که می‌تواند جلو بیاید و مثلاً ۵۰۰ میلیون وسط بگذارد و بگوید می‌خواهد برای این جریان کمک کند.

وی افزود: ولی یکجایی هست که نقد به آنان درست است و آن این است که می‌توانستند در حدواندازه‌های خودشان به عنوان یک شهروند که البته قدرت اثرگذاری فراتر از یک شهروند دارند، در این جریان به ساده‌ترین شکل فعال باشند؛ یعنی بدون این‌که ذکر عدد کنند، بگویند می‌خواهند پولی برای جریان کرونا کمک کنند (چیزی که در بسیاری از جاهای دنیا رخ می‌دهد) و از مردم هم بخواهند تا بیایند و به این لیست بپیوندند و کمک بگیرند. شاید می‌شد از این طریق این‌ها نقش‌آفرینی می‌کردند و همکاری و معاونت و همراهی با دیگران را استمرار می‌دادند.

یکی دیگر از دلایل عدم ورود آنان، عدم برخورداری از یک تشکیلات منسجم است. در دوره ریاست جمهوری قبلی یعنی دوره نهم و دهم، خانه سینما اصلاً تعطیل بود و تا مدت‌ها بسته بود و درنتیجه یک تشکیلات منسجم صنفی که بتواند اثرگذار باشد و نقش‌آفرینی کرده و راهبری را در دست بگیرد، وجود ندارد و رفتارها انفرادی است.

وی در ادامه افزود: به نظرم باید این را از آنان خواست و کار شما در پردیسان نوین قشنگ است؛ یعنی همین‌که رسانه‌ای مانند شما می‌آید طرح مسئله می‌کند و در مورد این‌که نقش سلبریتی می‌تواند بسیار عمیق باشد (چه به لحاظ اقتصادی یا منزلت اجتماعی) حرف می‌زند؛ کارهایی از این دست می‌تواند این‌ آدم‌ها را به فکر وادارد.

این استاد دانشگاه یادآور شد: من قبلاً در مصاحبه‌ای گفته بودم که امروز زمان گله و شکایت سلبریتی از دولت نیست و وقت همدلی است؛ یعنی ما امروز نباید دنبال خرده‌حساب باشیم و کارهایی ازاین‌دست انجام بدهیم. باید به کمک بیاییم. امروز آتشی به جان جامعه افتاده است و همه افراد (هرکسی در حد توانش) باید کمک کنند تا این آتش خاموش شود؛ به‌جای این‌که بخواهد از دیگری گله و شکایت کند یا کسی را متهم کند یا این که کرونا و قرنطینه کی باید اعلام می‌شد یا از کجا آمده و … این موضوعات به درد امروز ما نمی‌خورد. امروز باید از شیوع این داستان جلوگیری کنیم و امکاناتی را در این راستا فراهم کنیم. البته برخی این کار را کرده‌اند و سلبریتی ها بعضاً کارهای کوچکی انجام داده‌اند.

وی افزود: باید قاطعانه از این افراد (سلبریتی‌ها) خواست که «عزیزان امروز فرصت و زمان مناسب گلایه کردن برای نقد و محکوم کردن نیست؛ بگو اگر به میدان بیایی چه می‌توانی بکنی؟ دیدم یکی از آقایان فوتبالیست سابق که مدتی هم در تلویزیون مجری بود، گلایه کرده و بدوبیراه گفته بود که وضعیت معیشت خراب است. تکرار چیزهایی که همه بلدند که هنر نیست. ما می‌دانیم که وضعیت اقتصادی بخش بزرگی از جامعه مشکل دارد. پس به جای شکایت بیاییم و راهکار بدهیم.

«یکی از راه‌ها این است که تعدادی از سلبریتی های واقعی را به میدان بیاوریم و از آن‌ها بخواهیم به‌عنوان واسط از مردم بخواهند که به هر شکلی که می‌توانند همراهی کنند؛ کسی که می‌تواند پول بدهد، کسی که می‌تواند کنسرت مجازی برگزار کند، دیگری که می‌تواند مردم را به در خانه ماندن متقاعد کند یا کسی که می‌تواند از دیگران و برخی نهادهای مدنی بخواهد به مردم کمک کنند و افراد فقیر را در این موقعیت حساس و سنگین تحت حمایت و نظر قرار دهند. با توجه به این‌که کرونا تا مدتی مهمان جامعه ما خواهد بود، جا دارد این کار انجام شود».