همزمان با شیوع بیماری کرونا تعدادی از کشورهای دنیا پژوهش برای تولید واکسن را آغاز کردند. در جمهوری اسلامی ایران هم همزمان

تولید واکسن در ایران از چه زمانی شروع شد و کشورمان در تولید واکسن در چه جایگاهی قرار دارد؟
ما در تولید واکسن یک قدمت صدساله داریم. اگر مایه‌کوبی را هم نوعی واکسن بدانیم، از زمان امیرکبیر تولید واکسن در کشور آغاز شد. پس، ما در این زمینه قدمتی به اندازه‌ی یک قرن داریم. برخی از کشورهایی که در حال حاضر صاحب تکنولوژی تولید واکسن هستند، این تکنولوژی را از ایران گرفتند؛ یعنی ایران برای توسعه‌ی واکسن به این کشورها کمک کرده است. علم پزشکی در ایران همواره از علوم برتر و پیشرو بوده است و ما پزشکان حاذقی در طول تاریخ داشتیم که الآن کتاب‌ها و اندیشه‌های آن‌ها مورد قبول جامعه‌ی پزشکی دنیاست. واکسن بخشی از گنجینه‌ی جامعه‌ی پزشکی کشور ماست که طی سالیان گذشته مورد توجه ما بوده است.

بعد از انقلاب اسلامی چه پیشرفت‌هایی در این حوزه اتفاق افتاد؟
بعد از انقلاب، واکسن‌های جدیدی در دنیا توسعه پیدا کرد و به جامعه‌ی جهانی عرضه شد. کشور ما هم تمام سعی و تلاشش این بود که تکنولوژی‌های نوین و واکسن‌های جدیدش را توسعه دهد. واکسن چهارراه علم دانش بشری است؛ یعنی برای توسعه‌ی یک واکسن علوم متفاوتی (داروسازی، بیوتکنولوژی، بیوشیمی، میکروبیولوژی و ویروس‌شناسی) باید دخیل شوند تا یک واکسن به بازار عرضه شود. بعد از انقلاب رشته‌های دانشگاهی مرتبط با ساخت واکسن توسعه پیدا کرد. اگر به آمارهای بعد از انقلاب نگاهی بیندازیم، رشته‌های جدیدی که در دانشگاه‌های ما در مقاطع تحصیلات تکمیلی تأسیس شد، بسیار زیاد بود. ما فارغ‌التحصیلان اندیشمندی در حوزه‌های مختلفی داشتیم که می‌توانستند به توسعه‌ی واکسن کمک کنند. ما در حال حاضر جزو ده کشور اولی هستیم که توانستیم ادعا کنیم واکسن کرونا را تولید کردیم و توانایی تولید انبوه آن را داریم.

چه تکنولوژی‌هایی در جهان برای تولید واکسن وجود دارد؟ ایران از کدام یک از این تکنولوژی‌ها برای تولید واکسن استفاده می‌کند؟
زمانی مخصوصاً در کتاب‌های درسی می‌گفتند که ویروس را ضعیف یا می‌کشند و از آن به‌عنوان واکسن استفاده می‌کنند. یکی از تکنولوژی‌های قدیمی، واکسن کشته‌شده یا ضعیف‌شده است. به‌مرور که علم بشری پیشرفت کرد، جامعه‌ی جهانی به پلت‌فرم‌های دیگری از واکسن دسترسی پیدا کرد. یکی از این نوع واکسن‌ها، واکسن‌های نوترکیب (Recombinant) بود؛ یعنی واکسنی که وکتورهای آن ممکن است ویروسی باشد. مثلاً، ژن ویروس آدنوویروس (ویروس سرماخوردگی) را که بیماری‌زاست به درون وکتور منتقل می‌کنیم و به درون بدن می‌فرستیم.

واکسن‌ دیگر، ساب یونیت است که آنتی‌ژن را وارد یک میکروارگانیسم می‌کنند و بعد از تکثیر، آنتی‌ژن را خالص‌سازی می‌کنند و طی فرمولاسیونی به فرد تزریق می‌شود. الحمدللّه کشور در همه‌ی این زمینه‌ها پیشرفت‌های خوبی داشته است و شرکت‌های خصوصی توانایی تولید این نوع واکسن‌ها را دارند. البته این بدان معنی نیست که الآن انواع و اقسام واکسن‌ها دارد توسط ما تولید می‌شود، نه منظورم دانش فنی است. دانش فنی در کشور ما توسعه پیداکرده و شرکت‌های انستیتو پاستور و رازی توانایی تولید این نوع واکسن‌ها را دارند.

امّا فناوری جدیدی که اخیراً برای ساخت واکسن به‌وجودآمده، تولید واکسن بر پایه‌ی ام.آر.ان.آ (mRNA) است. در مقالات سال ۲۰۱۹ گفته می‌شد که تکنولوژی واکسن بر پایه‌ی ام.آر.ای.نی احتمالاً ده بیست سال آینده تجاری خواهد شد؛ امّا کرونا باعث شد که این تکنولوژی توسعه پیدا کند و تجاری شود. در کشور ما هم گروه‌های دانش‌بنیان و مؤسسات بزرگی مثل ستاد اجرایی فرمان حضرت امام و گروه دارویی برکت تحقیقات خودشان را در مورد توسعه‌ی واکسن بر پایه‌ی ام.آر.ای.نی شروع کردند. بنابراین، در کشور ما -با توجه به توسعه‌ی زیرساخت‌هایی که سال‌های اخیر اتفاق‌افتاده به‌ویژه‌ توسعه‌ی دانش نیروی انسانی فرهیخته و تحصیل‌کرده در حوزه‌های مختلف- این امکان هست که با تحقیق و توسعه به هر تکنولوژی توسعه‌یافته در دنیا دسترسی پیدا کند.

سه واکسن فایزر، مدرنا و آسترازنکا که زودتر از سایر واکسن‌ها در دنیا مجوز مصرف گرفتند، چگونه تولید شدند؟
فایزر شرکت بزرگ تولیدکننده‌ی داروست، ولی واکسن فایزر با همکاری شرکت دانش‌بنیانِ بیون‌تک آلمان تولید شد. این شرکت دانش‌بنیان کوچک است. وقتی رئیس‌جمهور وقت آمریکا می‌فهمد که این شرکت دارد واکسن ام.آر.ان.ای کرونا تولید می‌کند، می‌خواست آن را بخرد، ولی صدراعظم آلمان مخالفت کرد؛‌ امّا به‌دلیل اینکه این شرکت دانش‌بنیان توانایی تولید انبوه واکسن را نداشت، تکنولوژی خودش را در اختیار فایزر قرار داد. از طرف دولت آمریکا هم چند صد میلیون دلار کمک شد تا تکنولوژی این شرکت دانش‌بنیان به تولید انبوه فایزر برسد.

مدرنا هم یک شرکت دانش‌بنیان آمریکایی است که در سال ۲۰۰۰ تأسیس شد و تا الآن یک محصول تجاری هم به بازار عرضه نکرده است؛ امّا وقتی روی واکسن کرونا کار کرد، مورد حمایت دولت وقت آمریکا قرار گرفت.

واکسن آسترازنکا هم متعلق به دانشگاه آکسفورد است که معروف به واکسن آکسفورد است. برای تولید این واکسن هم شرکت دانش‌بنیانِ انستیتوی جنر با آکسفورد همکاری کرد و دانش فنی خودش را برای تولید انبوه آسترازنکا در اختیار آن‌ها قرار داد.

به نظر می‌رسد فرایندها در دنیا تغییر کرده است، چراکه دیگر شرکت‌های بزرگ حاضر به صرف میلیون‌ها دلار تحقیق و پژوهش (Research and development)‌ برای خودشان نیستند. ده‌ها شرکت دانش‌بنیان در دنیا وجود دارد که صاحب ایده و تکنولوژی‌اند و به‌جای اینکه خودشان هزینه کنند، شرکت‌های دانش‌بنیان را می‌خرند یا دانش فنی آن‌ها را به طریقی شریک می‌شوند.

با توجه به اینکه پیشرفت صنعت واکسن‌سازی به‌خاطر گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان است و این شرکت‌ها را اکثراً جوانان پیش می‌برند، میانگین سنی افرادی که در تولید واکسن فعالیت می‌کنند چقدر است؟
در کشور ما در طی سالیان اخیر، رهبر انقلاب تأکید زیادی بر توسعه‌ی شرکت‌های دانش‌بنیان داشتند. ایشان بارها از اقتصاد دانش‌بنیان سخن گفتند، اقتصادی که متکی به شرکت‌های دانش‌بنیان باشد. شرکت‌های دانش‌بنیان معمولاً جوانان فارغ‌التحصیلی هستند که روی پای خودشان ایستاده‌اند و دارند کار می‌کنند و ممکن است یکی دو نفر از استادان باتجربه‌ هم کنارشان باشند، ولی شاکله‌ و بدنه‌ی اصلی‌شان غالباً جوان است. این روش ارزشمندی است.

در یک سال اخیر در ماجرای کرونا، گروه دارویی برکت در زمینه‌ی کیت و ستاد اجرایی فرمان حضرت امام در زمینه‌ی توسعه‌ی ونتیلاتور کار کرد و بعد سراغ واکسن آمدند. من در همه‌ی این فعالیت‌ها به‌نوعی شاهد و ناظر بودم و هیچ‌وقت از این جوانان کلمه‌ی «نمی‌توانم» را نشنیدم. بنابراین، شرکت‌های دانش‌بنیان و جوانان نقطه‌ی امیدواری کشور در طی سالیان آینده هستند.

در تشکیل هسته‌ی پژوهشی برای کار بر روی واکسن، جوانانی با متوسط سنی سی تا سی‌ودوساله حضور داشتند و تیم تحقیقاتی را شکل دادند. زمانی ما واردکننده‌ی ونتیلاتور بودیم، ولی الآن به‌خاطر شرکت‌های دانش‌بنیان و همین جوانان صادرکننده‌ایم.

اتفاق مهمی که طی این سال‌ها افتاده توسعه‌ی رشته‌های دانشگاهی به‌ویژه در سطح تحصیلات تکمیلی در سرتاسر کشور است که جوانانی با انگیزه‌ و هوش بالا در این رشته‌ها درس خواندند و الآن می‌توانند آنچه را که یک زمانی ما فکر می‌کردیم غیرممکن است به منصه‌ی ظهور برسانیم.

با پیشرفت در حوزه‌های تولید واکسن، کیت، ونتیلاتورها و …، چرا هنوز عده‌ای تردید دارند که ایران می‌تواند واکسن کووید ۱۹ تولید کند؟
متأسفانه این باور نه‌تنها در زمینه‌ی تولید واکسن، بلکه در خیلی از محصولات هم وجود دارد که ایرانی نمی‌تواند چنین کارهایی انجام دهد. دلیل اوّل اینکه این افراد هنوز در بطن شرکت‌های دانش‌بنیان یا هسته‌های پژوهشی ورود نکردند و توانایی این افراد را ندیدند.

دلیل دوم اینکه ما طی سالیان گذشته وارداتمان خیلی زیاد بود و شرکت‌های دانش‌بنیان ما اصلاً توانایی رشد اقتصادی نداشتند؛ چون جنس خارجی وارد می‌شد و دلار هم قیمتش پایین بود، توانایی رقابت نداشتند و همه ترجیح می‌دادند که جنس خارجی بخرند؛ امّا الآن به‌دلیل تفاوت قیمت جنس‌های این شرکت‌ها خواهان پیدا کرده است. از طرف دیگر تحریم‌ها هم باعث‌شده که وارداتی نداشته باشیم. بنابراین، عده‌ای هنوز آن خودباوری را ندارند و عده‌ی دیگری هم در فضای دانش‌بنیان‌ها ورود نکردند.

دلیل سوم هم ساختار کسب‌وکار و ساختار شرایط اقتصادی کشور گاهاً اجازه نداده است که شرکت‌های دانش‌بنیان خودشان را اثبات کنند. اگر همه‌ی این مسائل را در نظر بگیریم، کشور پتانسیل یک جهش عظیمی را دارد.

نهادهای بین‌المللی روی تولید واکسن‌ در کشورها خصوصاً ایران نظارت دارند؟
در جلسه‌ای که به‌صورت آنلاین با حضور نمایندگان سازمان بهداشت جهانی در مرحله‌ی مطالعه‌ی پیش‌بالینی برگزار کردیم، نتایج تحقیقاتمان را در این مرحله‌ به اطلاع سازمان بهداشت جهانی رساندیم. الآن در سایت بهداشت جهانی واکسن ما در مرحله‌ی مطالعه‌ی بالینی است. ما در حال حاضر تیمی را تشکیل دادیم که وظیفه‌ی آن تهیه‌ی مستندات لازم برای ارائه‌ به سازمان بهداشت جهانی برای گرفتن مجوز مصرف اضطراری است؛ امّا آیا برای مصرف داخلی هم سازمان بهداشت جهانی باید واکسن‌‌ها را تأیید کند؟ خیر، واکسن‌های فایزر، مدرنا و آسترازنکا ابتدا مجوز مصرف داخلی گرفتند، بعد مدارک و مستنداتشان را به سازمان بهداشت جهانی ارائه کردند.

ما هم الآن تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خودمان کار می‌کنیم، منتها همزمان و به‌صورت موازی مستندات لازم برای ارائه به سازمان بهداشت جهانی هم داریم آماده می‌کنیم.

از ابتدایی که شروع به تولید واکسن کرونا کردید، چه موانعی بر سر راهتان بود؟
در مورد کرونا نادانسته‌های بشر خیلی زیاد بود. همین الآن هم خیلی زیاد است. رفتار این ویروس را نمی‌شود به‌خوبی پیش‌بینی کرد. همه فکر می‌کنند رفتار این ویروس در افراد مبتلاست، ولی این‌چنین نیست. رفتار این ویروس در محیط کشت‌های آزمایشگاهی هم مشخص نبود. بنابراین، بچه‌های ما در کشت ویروس در مرحله‌ی اوّل نادانسته‌هایشان خیلی زیاد بود و همین مسئله کار را سخت می‌کرد؛ چون برای این ویروس زمان کافی نداشتی و باید همزمان با ویروس و زمان می‌جنگیدی. هر بار که پیک کرونا شروع می‌شد و تعداد تلفات ما افزایش پیدا می‌کرد، فشار روحی- روانی زیادی روی تیم تحقیقاتی ما وارد می‌شد که زودتر این مراحل را سپری کنند. این اوّلین محدودیت بزرگ ما بود.

از طرف دیگر، تحریم‌ها فرآیند تحقیقات ما را متوقف نکرد، ولی کند کرد؛ یعنی دسترسی ما به برخی از اطلاعات و وسایل آزمایشگاهی را محدود کرد. وسایل آزمایشگاهی مورد نیاز تحقیقات واکسن هم هیچ ربطی به مسائل دیگری نداشت، ولی آن‌ها رصد می‌کردند و مانع می‌شدند.

با این حال، اقبال ملت ایران به واکسن ایرانی در نظرسنجی‌ها بسیار بیشتر از واکسن خارجی است که برای من غیرقابل تصور است. بحمداللّه ما در این زمینه مشکلی نداریم. بنابراین، ما اوّایل فکر می‌کردیم اقناع افکار عمومی سخت باشد، ولی بحمداللّه اقناع افکار عمومی سخت نبود. یکی از موانع دیگر این بود که ستاد اجرایی فرمان حضرت امام بدون هرگونه پشتوانه‌ی دولتی کارهای تحقیقاتی خودش را شروع کرد، درصورتی‌که در بسیاری از کشورها واکسن حتی در مرحله‌ی تحقیقات مورد حمایت دولت‌ها قرار گرفت.

یکی از مسائلی که باید در کشور ما در نظر گرفت وجود یک مرکز برای ساماندهی تحقیقات در این زمینه است تا از اتلاف سرمایه جلوگیری کند؛ چراکه در جایی که منابع محدود است، کارهای موازی چیزی جز اتلاف سرمایه نیست. بنابراین، با ساماندهی تحقیقات ما بهتر می‌توانیم از منابع استفاده کنیم و رسیدن به هدف هم راحت‌تر می‌شود. این هم یکی از مواردی بود که در طول این تحقیقات ما با آن مواجه بودیم و الآن الحمداللّه همه‌ی موانع را پشت سر گذاشتیم.

نکته‌ی بعدی اینکه در مسئله‌ی تولید انبوه هم باید با زمان می‌جنگیدیم؛ یعنی در کوتاه‌ترین زمان ممکن باید زیرساخت‌ها را آماده می‌کردیم. تقاضای مواد اوّلیه‌ی تولید واکسن در سرتاسر دنیا بسیار بالاست و باید از روز اوّل با تدبیر و با استفاده از سیاست‌های بهینه در تأمین آن چاره‌اندیشی می‌کردیم. ما در طی این یک‌سال با همه‌ی این موارد دست‌به‌گریبان بودیم.

اشاره کردید در همه‌ی کشورها تولید واکسن تحت حمایت‌ دولت‌‌هاست، چه حمایت‌هایی از طرف دولت و مسئولین ما انجام شده است؟
در کشور ما معاونت علمی توانست از برخی هسته‌های پژوهشی، شرکت‌های دانش‌بنیان و دیگران در عرصه‌ی تولید واکسن حمایت کند، منتها در همه‌ی کشورها حمایت‌ها بسیار بالاتر بود؛ یعنی پیش خرید واکسن اتفاق می‌افتاد، واکسنی که ممکن بود شکست بخورد. همین دولت‌های اروپایی یا دولت آمریکا از واکسن‌هایی که الآن به تولید انبوه رسیدند، قبل از اینکه کارآیی‌شان به اثبات برسد، میلیون‌ها دوز پیش خرید کردند. بنابراین، حمایت از صنعت واکسن این‌جوری اتفاق افتاد. معاونت علمی ما کمک کرد، ولی ستاد اجرایی فرمان حضرت امام با اتکا به خودش تحقیقات را انجام داد و برای تولید واکسن سرمایه‌گذاری کرد.

با پیش‌خرید واکسن از کشورهای دیگر، چه سهمی از واکسن ستاد اجرایی حضرت امام به مردم اختصاص پیدا می‌کند؟
در روز اوّلی که سیاست‌گذاری برای تولید واکسن انبوه صورت گرفت، مدنظرمان این بود که در کوتاه‌ترین زمان ممکن بتوانیم قسمت عمده یا همه‌ی جمعیت را واکسینه کنیم. بنابراین، سرمایه‌گذاری در این راستا صورت گرفت. ستاد اجرایی فرمان حضرت امام هم به فکر سود یا منفعت اقتصادی نیست و می‌خواهد زودتر همه‌ی کشور را واکسینه کند. بنابراین، اگر بگوییم که ما چه سهمی از بازار را متوقعیم، حرف درستی نیست. هدف ما این است که در کوتاه‌ترین زمان ممکن بتوانیم کل جمعیت را واکسینه کنیم و فرضمان بر این بود که ممکن است واکسن وارداتی به ما ندهند.

برنامه‌ای هم برای صادرات واکسن پیش‌بینی شده؟
تا آنجایی که من اطلاع دارم، هفت کشور دنیا از ما تقاضای خرید واکسن داشتند. بعضی‌ از کشورها مکاتبه کردند و بعضی‌هایشان هم تماس گرفتند و درخواست واکسن کردند. کشورهای مکاتبه‌کننده، در مرحله‌ی اوّل، تقاضای بیست میلیون دوز واکسن کردند؛ امّا در زمینه‌ی صادرات باید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تصمیم بگیرد و سیاست‌ها را تنظیم کند که چه موقع می‌توان واکسن را صادر کرد. بنابراین سیاست‌گذاری‌ها را باید به آن‌ها بسپاریم و هروقت مجوز صادرات دادند، ما هم از این دستور پیروی خواهیم کرد.

ضمن صحبت‌ها اشاره کردید که تولید واکسن یک فرایند طولانی است،‌ پس چرا بعضی از کشورها زودتر از ما به واکسن کرونا رسیدند؟
کشورهایی که الآن توانستند واکسن را سریع توسعه بدهند و به دست مردم برسانند غالباً کشورهایی هستند که قبلاً روی ویروس سارس (SARS) و مرس (MERS) که از خانواده‌ی کروناست، برای تهیه‌ی واکسن تحقیقات می‌کردند. مثلاً انستیتوی جنر یا مدرنا واقعاً تحقیقات داشته‌اند. بنابراین، در این عرصه‌ یک مسافتی را دویده بودند، ولی ما مبتلابه نبودیم و تحقیقاتی هم نکردیم.

البته آن‌ها رگولاتورها و مقررات تولید واکسن کرونا را تا حد قابل توجهی کوتاه کردند، امّا به هر حال باید کیفیت و سالم‌بودن و اثربخشی واکسن حتماً مورد تأیید قرار بگیرد. واکسن با یک دارویی که ممکن است چند هزار نفر از آن استفاده کنند تفاوت دارد. بنابراین، باید با دقت و با متدهای علمی این مسیر طی شود. ما از نظر رگولاتور مشکلی برای طی این مسیر نداشتیم و این مسیر دارد با سرعت معقول پیش می‌رود.