به گزارش پردیسان آنلاین، تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی چالشی جدی و فراگیر است که با پیامدهایی همچون افزایش دمای هوا، تغییرات غیرمنتظره در الگوهای آب و هوایی و افزایش سطح دریاها تمام جنبه‌های زندگی بشر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

از پیامدهای اقتصادی مستقیم تغییرات اقلیم می‌توان به کاهش تولیدات کشاورزی، خشکسالی‌های پیاپی، تغییرات در زمان و میزان بارش و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی اشاره کرد که کمبود آب در بسیاری از مناطق جهان به ویژه مناطق خشک و نیمه‌خشک را به دنبال دارد و با کاهش بارش‌های سالانه و افزایش تبخیر آب باعث می‌شود آب دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و ذخایر آب زیرزمینی کاهش پیدا کند و منابع آبی کمتری در دسترس کشاورزان باشد و برای تولید محصولات با مشکل روبه‌رو شوند.

رویارویی با تأثیرات تغییرات اقلیمی در زمینه کمبود آب، نیازمند اقدامات جدی و هماهنگ در کشور است که با اقداماتی مانند مدیریت بهینه منابع آب، افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی و صنعت، توسعه و استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه و بازیافت آب و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از منابع آب به کاهش تأثیرات منفی تغییرات اقلیمی بر منابع آبی و بهبود وضعیت دسترسی به آب سالم کمک می‌کند.

آنچه می‌خوانید گفت‌وگو با بهلول علیجانی، اقلیم‌شناس و بنیان‌گذار اقلیم‌شناسی سینوپتیک در ایران درباره راهکارهای مهار پیامدهای منفی تغییر اقلیم در بخش کشاورزی است:

پردیسان آنلاین: با توجه به پیش‌بینی پاییز و زمستان کم بارش برای سال جاری، به نظر شما چگونه می‌توان اثرات تغییر اقلیم در بخش کشاورزی را مدیریت کرد؟

علیجانی: برنامه‌ریزی و آغاز اقدامات از سال جاری، کار بسیار دشواری است زیرا باید مسئولان بخش کشاورزی از قبل برای این موضوعات برنامه‌ریزی داشته باشند البته باید این موضوع را اشاره کنم که تا اواسط پاییز بارش‌ها کمتر از نرمال خواهد بود و تا پایان سال امیدواریم که به میانگین بارش سالانه برسیم. اگر بخواهیم اکنون برای کشاورزی برنامه‌ریزی کنیم یکی از راه‌های مدیریت آب در این بخش، ذخیره آب باران رودخانه‌ها در زمان‌هایی است که مزارع برای آبیاری به آن نیاز ندارند، به‌طور معمول در مناطقی که سدها وجود دارد این آب ذخیره می‌شود اما در نقاط دیگر کشاورزان برای خود استخر ذخیره آب ایجاد می‌کنند به عنوان مثال در منطقه آذربایجان شرقی که ما زندگی می‌کنیم، بسیاری از کشاورزان استخر دارند و آب را در فصل سرد سال جمع‌آوری می‌کنند تا در تابستان و بهار مشکلی نداشته باشند.

اما اگر به صورت کلی نگاه کنیم یکی از برنامه‌های مهم این است که وزارت کشاورزی به مردم توصیه و راهنمایی کند که در هر محیطی محصولات و کشاورزی مناسب با اقلیم آن منطقه بیشتر کشت شود، به عنوان مثال کشاورزان استان‌های مرکزی که در منطقه خشک و کم‌آب قرار دارند باید بیشتر محصولاتی بکارند که به آب کمی نیاز داشته باشد به همین دلیل در قدیم بیشتر منطقه یزد به کشت انار اختصاص داشت در حالی که امروزه به سمت کشت‌های دیگر از جمله صیفی‌جات رفته‌اند اما اگر به محصولات قدیمی منطقه برگردیم خیلی بهتر است چون تغییر اقلیم در یک سال تمام نمی‌شود و تا سال‌های آینده نیز ادامه دارد بنابراین اگر تاکنون نتوانستیم این کار را انجام دهیم باید برای سال‌های بعد آن را برنامه‌ریزی کنیم.

مسئله بعدی جلوگیری از تبخیر است زیرا می‌دانید که قسمت اعظم آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود بر اساس آمار بین ۸۰ تا ۹۰ درصد که بخش زیادی از آب مصرفی در این بخش، تبخیر می‌شود که بر اساس آماری نزدیک به ۷۰ درصد برآورد می‌شود، در صورتی که بتوانیم از این ۷۰ درصد تبخیر آب جلوگیری کنیم بسیاری از مشکلات حل خواهد شد بر این اساس، می‌توان گفت مهم‌ترین و اساسی‌ترین برنامه برای جلوگیری از هدر رفت آب و مقابله با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی جلوگیری از تبخیر و تعرق است که باید برنامه‌هایی برای کاهش آن در سطح ملی باید اجرا شود و وزارت جهاد کشاورزی متولی اجرای طرح‌هایی است که بتواند جلوی این تبخیر و تعرق را بگیرد البته راه‌های مختلفی برای رسیدن به این هدف وجود دارد که نباید انتظار داشته باشیم همه آنها را دولت انجام دهد اما دولت یعنی وزارت کشاورزی می‌تواند کشاورزان و روستاییان را راهنمایی کند که با اجرای آبیاری قطره‌ای، زیرخاکی و به کار بردن سطوحی که مانع تبخیر شود مثل ریختن کاه یا علوفه خشک روی زمین‌های کشاورزی از تبخیر آب جلوگیری کنند. راه‌های ساده و علمی و منطقی بسیار زیادی در این زمینه وجود دارد که به عنوان مهم‌ترین گام برای سازگاری بخش کشاورزی باید در دستور کار قرار گیرد.

پردیسان آنلاین: با توجه به سابقه خشکسالی کاهش بارش در دو دهه گذشته، چرا تاکنون برنامه‌های سازگاری بخش کشاورزی با این وضعیت همچون تغییر الگوی کشت و اجرای آبیاری‌های نوین در سطح انتظارات اجرا نشده است؟

علیجانی: یکی از دلایل این است که مدیران و کارشناسانی که باید این طرح‌ها را اجرا کنند شاید آگاهی کامل ندارند و به اهمیت موضوع یقین پیدا نکرده‌اند از سوی دیگر به کشاورزان نیز کسی توضیح نداده که به اهمیت این موضوع اعتماد و یقین پیدا کنند. کشاورزان با وضعیت اقتصادی کنونی به دنبال تولید محصولی هستند که درآمد مناسبی داشته باشد و این درآمد گاهی در محصولاتی است که در فرایند تولید به آب فراوان نیاز دارند و کشاورز به جای نگرانی درباره مصرف بیش از اندازه منابع آب به فکر صرفه اقتصادی و درآمد است حتی اگر نیاز به پرداخت هزینه زیاد برای آبیاری باشد بنابراین مشکل اصلی ما این است که کشاورزان به فکر تغییر اقلیم نیستند، فقط اگر پارسال چاه عمیق‌شان روزی دو ساعت کار می‌کرد اکنون اصرار دارند که باید تا چهار ساعت کار کند یعنی عمق چاه را پایین ببرند و آب زیاد بیرون بکشند و این تغییر بار مردم درباره اهمیت تغییر اقلیم نیازمند آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی است.

دولت نیز در برنامه‌های خود به شکل جدی با این موضوع برخورد نکرده است از سوی دیگر در بیشتر اوقات می‌بینیم که کارشناسان برای سازگاری بخش کشاورزی با کاهش منابع آب به دنبال اجرای طرح‌های بازدارنده و جلوگیری از برداشت آب توسط کشاورز هستند در مقابل برنامه‌های تشویقی و راهنمایی بسیار کم است که باید بیشتر در دستور کار دولت قرار گیرد.

راه‌های زیاد دیگری نیز وجود دارد از جمله اینکه بسیاری از کشاورزان با پرداخت هزینه کلان ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون تومانی، استخرهایی برای جمع‌آوری و ذخیره آب ایجاد کرده‌اند که ممکن است همه امکان سرمایه‌گذاری در این زمینه را نداشته باشند و یا با افت منابع آب در آینده این سرمایه‌گذاری نیز از بین برود، اما وزارت جهاد کشاورزی می‌تواند در هر منطقه یک استخر جمع‌آوری آب برای کشاورزان ایجاد و هزینه آن را به صورت قسطی یا نسبت به آب مصرفی از آنها دریافت کند.

پردیسان آنلاین: در صورت ادامه برداشت آب به شیوه کنونی به نظر شما چشم‌انداز بخش کشاورزی چه خواهد بود؟

علیجانی: واقعیت این است که منابع آب در حال کاهش است. در سال جاری باران خوبی داشتیم و آب چشمه‌های سطحی زیاد بود بنابراین کشاورزان با مشکل جدی روبه‌رو نشدند اما آب منابع زیرزمینی کاهش پیدا کرده و بسیاری از سفره‌ها نیز خالی شده‌اند، اگر سال آینده بارش مناسبی نداشته باشیم، وضعیت بدتر خواهد شد بنابراین معتقدم اگر اقدامات لازم در بخش کشاورزی برای سازگاری با کمبود منابع آب انجام نشود رفته رفته کاهش منابع آب ما شدیدتر و کشاورزی با مشکل بیشتری روبه‌رو می‌شود و این شرایط به ویژه کشاورزان را دچار چالش خواهد کرد زیرا اکنون می‌بینیم تمام درآمدشان به مزرعه یا باغ کوچکی وابسته شده است و بدون کسب درآمد از آن امکان تأمین هزینه‌های زندگی را ندارد.

پردیسان آنلاین: کمبود منابع آب در سال‌های گذشته نیز بسیاری از زمین‌های کشاورزی را خشک و بایر کرده است.

علیجانی: بله این اتفاق افتاده و لازم است که دولت به فکر تعریف یک برنامه درازمدت و کوتاه مدت باشد، به یک برنامه کوتاه مدت یا ضرب‌الاجلی برای مشکل کنونی نیاز داریم تا کشاورزان را راهنمایی و کمک کند تا پروژه‌هایی که اکنون به صورت جداگانه و با پرداخت هزینه‌های کلان انجام می‌دهند با هزینه بسیار کمتری از سوی دولت انجام شود همچنین باید برنامه درازمدتی برای کشور ترسیم کنیم زیرا هر قدر باران ما کم باشد باز هم کمبود آب نداریم و اگر مدیریت کنیم می‌توانیم این بحران را کم کنیم.

پردیسان آنلاین: این مدیریت شامل تدوین برنامه از سوی دولت و اجرا از سوی کشاورز است؟

علیجانی: بله به عنوان مثال بسیاری از کشورها برنامه مدیریت تغییر اقلیم آب خود را تا سال ۲۱۰۰ نوشته‌اند و از اکنون می‌دانند که تا آن زمان چه کارهایی باید انجام دهند ما هم باید این کار را انجام دهیم در حالی که هنوز برنامه درازمدتی در این زمینه نداریم. تغییر اقلیم یک مسئله درازمدت است و اگر بخواهیم برای مقابله با آن چاره‌اندیشی کنیم نیاز به برنامه‌ای داریم که در درازمدت آن را حل کنیم.

پردیسان آنلاین: درست است که گفته می‌شود شدت تغییر اقلیم در ایران بیشتر است؟

علیجانی: در کل جهان این گونه است که برای بعضی از نقاط جهان شدت تغییر اقلیم زیادتر است، یکی از آنها منطقه خاورمیانه از جمله کشور ما است. این منطقه هم نیمه بیابانی و بیابانی است یعنی یک اقلیم شکننده و کم آب دارد به همین دلیل گرم شدن هوا ساکنان منطقه را با مشکل روبه‌رو می‌کند از سوی دیگر این منطقه با توجه به جنگ و تخریب‌ها از پوشش گیاهی کمی برخوردار است در حالی که هر چقدر پوشش گیاهی بیشتر شود اثر تغیر اقلیم کاهش پیدا می‌کند.

پردیسان آنلاین: آیا می‌توان از این فرصت برای تغییر کشاورزی سنتی به سمت صنعتی استفاده کرد؟

علیجانی: بعضی از مسئولان دولتی این موضوع را مطرح می‌کنند اما در عمل زمانی می‌توانیم سیستم کشاورزی را تغییر بدهیم که درآمد کشاورز را تضمین کنیم، ممکن است هنگام نوشتن مقاله یا خواندن کتاب انجام این اقدامات ساده به نظر برسد اما هنگامی که نزد کشاورز می‌رویم و وابستگی زندگی او به زمین یا باغش را می‌بینیم، موضوع متفاوت است.

البته هنوز کشاورزی ما سنتی و خرده‌کشاورزی است و هر کس به فکر خودش است که به نتیجه نمی‌رسد. در حال حاضر دو اقدام ضروری است، نخست اینکه برای همگان یک جا به صورت متحد تصمیم‌گیری شود و دوم توجه به برنامه‌های درازمدت و تدوین آنها است.

پردیسان آنلاین: سخن پایانی:

علیجانی: تغییر اقلیم را ام الخاطرات می‌نامند زیرا تمام مشکلات بحران‌های کنونی محیط زیست ناشی از تغییر اقلیم است. دو راهکار برای مقابله با این وضعیت وجود دارد که نخستین آن کاهش شدت تأثیر تغییر اقلیم با برنامه‌ریزی دولت است، یعنی مدیران و برنامه‌ریزان کشور باید به عنوان مثال با ایجاد تونل و جاده‌های صاف و مستقیم کاری کنند که در کنار صرفه‌جویی در مصرف بنزین و گازوئیل، گرمای شهرها را کاهش دهند اما مردم هم مسئولیت‌هایی دارند به ویژه برای سازگاری با وضعیت موجود یعنی باید خود را با شرایط وفق دهند و اصراری بر زندگی به سبک ۵۰ سال قبل نداشته باشند.

مردم باید قبول کنند که ما کمبود آب داریم، دمای هوا در حال افزایش است بنابراین تلاش کنیم غذا، سبک زندگی و مصارف خود را با شرایط جدید وفق دهیم، مثال ساده این است که نباید پوشش گیاهی را تخریب کنیم یا از قوطی‌های لوکس برای خرید استفاده کنیم بلکه بهتر است با کمترین مقدار ممکن زندگی را اداره کنیم تا میزان برداشت ما از طبیعت کمتر شود چون ضرب‌المثلی است که منابع طبیعی شامل آب یا هر منبع دیگری مثل پوشش گیاهی ارثیه ما نیست که هر طور دلمان بخواهد خرج کنیم بلکه امانت نسل‌های آینده پیش ما است که باید این امانت را باید به آن‌ها سالم تحویل دهیم.